Kutanthaura Baibulo, Buku la Msambizgi, Capstone Module 5, Tumbuka edition

This is the Tumbuka Mentor Guide for Capstone Module 5, Bible Interpretation.

U l o n g o z g i k w a M s a m b i z g i

Kutanthaura Baibulo

Buku 5

Visambizgo vya Mazgu gha Chiuta

Vyati vya Baibulo:

CHIYAMBI NA MAZAZA GHA MAZGU GHA CHIUTA

Kujima Baibulo:

KUTEBETESKA NDONDOMEKO YA NTHOWA ZITATU

Kalembekero ka Baibulo:

KUTANTHAURA KABIRO KA BAIBULO

Kusanda Mazgu gha Chiuta:

KUTEBETESKA VIRWERO MU KUTANTHAURA MAZGU GHA CHIUTA

Visambizgo ivi ndi vipambi vya ntchito iyo yikatora nyengo yitari chomene iyo ba wupu wa Urban Ministry Institute bakabikapo mtima kusanda na kuwunjika pamoza (TUMI) ndipo ntchakukananizgika kuti banji bayilembe panji kuyijambura kwambura kupempha wovwiri kufimira kubeneko. Wupu wa TUMI wukovwira wose awo bakukhumba kuti basindikizge mlimo uwo usange bangapempheka, mwakuti Ufumu wa Chiuta ulute munthazi. Chonde dumbiranani na basambizgi binu mwakuti muwoneneseske kuti buku ilo mukutebeteska ndakuzomerezgeka. Usange mukukhumba kumanya vinandi, fumbani ku wupu wa TUMI na umo ndondomeko yithu yakuzomerezgera banthu panji mawupu kutebeteska panji kwandaniska mabuku agha. Mungamanya vinandi kufumira pa, www.tumi.org and www.tumi.org/license .

Capstone Module 5: Kutanthaura Baibulo, Buku la Msambizgi ISBN: 978-1-62932-090-8

© 2005, 2011, 2013, 2015. The Urban Ministry Institute. All Rights Reserved. First edition 2005, Second edition 2011, Third edition 2013, Fourth edition 2015. © 2017 [Tumbuka] Translated by [Rev. Vincent Kalua] Edited by Damaseko Nyirongo

Nkhwakukanizgika kwandaniska buku ili munthowa yili yose panji kuguliska chigaba panji buku lose ili kwambura kuzomerezgeka pa kupempha kuzomerezgeka na beneko ba 1976 Copyright Act, pakubalembera kalata wakupempha kuzomerezgeka. Pempho likwenera kuperekeka ku: The Urban Ministry Institute, 3701 E. 13th Street, Wichita, KS 67208. Utebeti wa Urban Ministry Institute mbutebeti wa World Impact, Inc. The Bible in Tumbuka, published as, Mazgu gha Chiuta, Published by The Bible Society of Malawi United Bible Societies, 1981

Mndandanda wa Visambizgo

Visambizgo Mwawufupi

3 5 9

Makani gha Msambizgi

Jando la Chisambizgo Mwachisanisani

Vyakukhumbikira Pakusambira

17

Chisambizgo chakwamba (1) Vyati vya Baibulo: Chiyambi na Mazaza gha Mazgu gha Chiuta

1

71

Chisambizgo chachibiri (2) Kujima Baibulo: Kutebeteska ndondomeko ya Nthowa Zitatu

2

129

Chisambizgo chachitatu (3) Mtundu wa vyakulembeka vya mu Baibulo: Kutanthaura Kabiro ka Baibulo

3

193

Chisambizgo chachinayi (4) Kusanda Mazgu gha Chiuta: Kutebeteska Virwero mukusanda Mazgu gha Chiuta

4

251

Ndondomeko

333

Kusambizgana ndondomeko ya visambizgo vya Wupu wa Capstone

341

Chisambizgo chakwamba: Vyakulemba vya Msambizgi

349

Chisambizgo chachibiri : Vyakulemba vya Msambizgi

355

Chisambizgo chachitatu : Vyakulemba vya Msambizgi

359

Chisambizgo chachinayi: Vyakulemba vya Msambizgi

/ 3

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Mbiri ya Msambizgi

Rev. Dr. Don L. Davis ndi mulongozgi mulala wa wupuwa UrbanMinistry Institute kweniso ndi wachibiri mulala wa wupu wa World Impact. Wakaruta ku sukulu ya Wheaton College ndiposo ku sukulu ya Wheaton Graduate School, ndipo wakamarizga masambiro ghake gha digiri mwapachanya chomene muchilimika cha 1988. Wakatora masambiro gha M.A. mu chilimika cha 1989, mumasambiro gha Mazgu gha Chiuta. Wakalutirizga na kuba nkhwantha ya wu Dokotala pa makani gha visopo (Ph.D. in Religion) (Theology and Ethics) kufuma ku sukulu ya Univesite ya Iowa School of Religion. Pakuba mulala wa wupu uwu, wa World Impact, wakulabilira kusambizga kwa banthu awo bakutumika kukapharazga Mazgu gha Chiponosko kubanthu ba mumisumba, bakupanga mipingo na baliska bamumisumba, na kulabilira kusambizga kwa bakhristu ba mumisumba kuti bamanye kufikiranga banthu na uthenga wa chiponosko, umo bangakuzgira mipingo yawo, na awo bakuruta kutari kukapharazga mazgu gha Chiuta. Wakurongozgaso wupu uwu pa kusambizga banthu bakutari Mazgu gha Chiuta na kutolera banthu kwa Yesu. Mipingo iyo watebetapo nayo ndi Prison Fellowship, the Evangelical Free Church of America, na mpingo wa Church of God in Christ. Wali kupokera vyawanangwa vinandi chifukwa cha visambizgo vyake mu malo ghakupambana – pambana. Dr. Davis watebeta ngati ndi musambizgi musukulu zinandi, muvisambizgo vinandi – nandi waka, musukulu zinandi chomene nga ndi sukulu zakumanyikwa chomene za Wheaton College, St. Ambrose University, the Houston Graduate School of Theology, the University of Iowa School of Religion, na Robert E. Webber Institute of Worship Studies. Walemba mabuku ghanandi chomene gha makani gha Chiuta na visopo vyakupambana – pambana agho ghawovwira basambiri banandi munthowa zinandi zakwandaniska umanyi wawo mwakusazgirapo visambizgo vya Capstone , TUMI na vya, Sacred Roots: A Primer on Retrieving the Great Tradition agho ghakulabiska chomene na umo mipingo ya mumisumba yingamanya kutebeteta makora pakulabiska chipulikano cha bakhristu bamwaka na banthu bafipa mu buku la Black and Human: Rediscovering King as a Resource for Black Theology and Ethics. Dr. Davis watorapo lwande chomene pa vyamasambiro nga ndi vya Lecture series, mawungano gha chisanisani gha Promise Keepers (basungiliri bavirayizgo) na visambizgo vya Uzimu kusukulu ya Univesite ya Virginia Lived Theology Project Series. Wakapokera chawanangwa chapachanya chomene kufumira ku sukulu ya Iowa College of Liberal Arts na vya Sayansi muchilimika cha 2009. Dr. Davis waliso muwupu wa kusanda Mazgu gha Chiuta la Society of Biblical Literature, na la American Academy of Religion, uwo ndi wupu wakusambizga vya Visopo vyakupambana – pambana.

/ 5

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Jando: Kunjizganamo muvisambizgo

Monire mzina la nkhongono zose la Yesu Khristu! Kutanthaulira Mazgu gha Chiuta

Kwakuyana na mawukaboni ghakufumira mu Mazgu gha Chiuta, tikuwona kuti Chiuta wakukhozga bimiliri bake kwizira mu Mazgu gha Chiuta agho iye mweneko wali kughathutira, ilo ndi Baibulo. Waliyose uyo Chiuta wali kumuchemera ku wutebeti, wakwenera kughamanya makora ivyo ghakuyowoya, kujipereka kuvyakunjirikizga vyake, na kusambizga mwakufikapo unenesko wose uwo wuli mu malemba. Ngati ndi ba ntchito bakuzomerezgeka, bakwenera kujipereka pakupwelerera kusambizga unenesko, mwakuti babe bakupokelereka na kuzomerezgeka na Chiuta mukatebetero kawo (2 Timoti 2.15). Muvisambizgo ivi tikupereka, kukhumbikwa kutanthaulira Mazgu gha Chiuta mwakwenelera na ivyo vikukhumbikwa mwakuti mlimo uwu wende makora na mwakwenelera. Tilabiskenge mphepete zose, kabiro na kachitiro ka Chiuta na vyakwenelera kuti munthu wachite pa katanthauliro ka Mazgu gha Chiuta ndipo tilongorenge nthowa yiweme na yakwenelera mukutanthawulira Mazgu gha Chiuta iyo yili kunozgekera kuti yimovwireni pa kusanda Mazgu gha Chiuta mwakuti tiwezgeko mphambano iyo yiripo pakati pa awo bakalemba Baibulo liro mwaka na ise tikubazga, tabamuwiro wasono. Mwakusazgirapo, tikupereka ukweru pavyakulembeka ivyo vikupereka ching’anamuro mwapakweru waka mu katanthauliro ka Mazgu gha Chiuta apo tikufufuza nthowa zinyake zinandi izo basambiri ba Mazgu gha Chiuta bakupambana – pambana bari kutebeteska pakusanda na kupenjerezga kupurikiska icho Mazgu gha Chiuta ghakung’anamura. Visambizgo ivi vikulabiska chomene pa fundo, vikhomo, na vyakurondezgapo pa kutanthaulira Mazgu gha Chiuta. Muchisambizgo chithu chakwamba cha Vyati vya Baibulo: Chiyambi na Mazaza gha Mazgu gha Chiuta, tilabiskenge na kusanda kukhumbikwa kwa kutanthauraMazgu gha Chiuta na ivyo tikukhumbikwa kumanya na kuba navyo apo tikunjira mumlimo wakutanthaura Mazgu gha Chiuta. Tilabiskenge ivo tabanthu tikwenera kuchita na ivyoChiutawali kutichitiramwakuti tipange fundo zithu pa kalongosolero na katanthauliro ka Mazgu gha Chiuta na Mazaza agho ghali nagho mu mpingo wa Chiuta. Tilabiskenge chomene pa kabiro ka munthu na mtima uwo wakwenera kuba nawo mwakuti wamanye kutanthaura Mazgu gha Chiuta mwakwenelera. Tilabiskengeso ivyo Baibulo likujiyowoyera pa ilo leneko kuti ndakukhubirizgika na Chiuta, nakuti mazaza ghake ghari wuli

6 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

pa kachitiro kavinthu mumpingo. Muzinyengo zene izo kusambira Mazgu gha Chiuta kwazara chomene, tilabiskengeso pa kasambiliro ka Mazgu gha Chiuta na kuwona umo basambiri bakuyowoyera na umo tikwenera kusambilira Mazgu gha Chiuta na kutanthaulira pa zinyengo za sono. Muchisambizgo cha chibiri, Kujima Baibulo: Kutebeteska ndondomeko ya Nthowa Zitatu Tisambirenge nthowa yakwenelera na yakufikapo pa kusanda na kutanthaulira Mazgu gha Chiuta iyo yili kubikikira kumovwirani kuti mumanye kusambira kuweme pa kusanda na kutanthaura Mazgu gha Chiuta mwakuti timanye kuchefya mphambano pakati pa mgonezi wakale na ise tikubazga Baibulo sono. Nthowa iyi tikuyichema kuti ndondomeko ya nthowa zitatu: kupurikiska banthu bamugonezi wakwamba, manyani fundo zikuru – zikuru pa kasandiro ka Mazgu gha Chiuta, na kughatebeteska pa umoyo withu. Muchisambizgo ichi, kweniso, tisandenge mwakwenelera, Mazgu gha Chiuta pakutebeteska nthowa yene iyi, pakurabiska kalata wa Paulosi ku mpingo wa ku Bakorinte 9.1-14. Pakutebeteska nthowa iyo yili mundondomeko yinu ya Mazaza pa kutanthawura Mazgu gha Chiuta, tisandenge Mazgu ghakuzirwa gha Chiuta agha pakulabiska chomene na umo lurombo, na lwana vingatovwilira kusanga umanyi na ntchisko kwa ise apo tikulimbikira kupenjerezga kupulikiska khumbiro la Chiuta kwizira mu Mazghu ghake ghakupaturika. Tikulabiska mitundu ya vyakulembeka ivyo vili mu Baibulo na umo tingamanya kutanthaulira muchisambizgo chithu chachitatu, Mtundu wa vyakulembeka vya Baibulo: Kutanthaura Kabiro ka Baibulo Tilongosorenge na kundandika fundo za kabiro ka mabuku gha mu Baibulo mu katanthauliro ka Mazgu gha Chiuta, kubika pakweru fundo zikuru – zikuru, na kupereka pachoko kaghanaghaniro ka kajimiro ka Mazgu gha Chiuta ka mtundu uwu. Tilabiskenge kabiro kakalembekero ka Mabuku gha mu Baibulo pa kulabiska mtundu ubiri wa Mabuku gha mu Baibulo agho ghakuyimira mitundu yinandi, agho ndi kuphara mwakulongosora na kuchima. Tipharenge mwaufupi chomene kwene pakupereka fundo zikomi – zikomi pa kulabiska makani gha nkhani kweniso uchimi na vyamunthazi mu wuvumbuzi, pakulabiska kuzirwa kwakubikapo lwana pa kulabiska Mtundu wa vyakulembeka vya mu Baibulo na umo vingavwilira pa kutanthaura Mazgu gha Chiuta. Paumaliro, timarizgenge visambizgo vithu na chisambizgo chithu chachinayi, na mutu wakuti, Kusanda Mazgu gha Chiuta: Kutebeteska Virwero mukusanda Mazgu gha Chiuta.

/ 7

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Apa tiwonenge nthowa za kukhora, ziweme izo nkhwantha zikutebeteska, mwakuti tipulikiske maremba gha mu Baibulo. Kuno kulero, Musambiri wa Mazgu gha Chiuta wali na mwabi wakumanya kutanthaura Baibulo chifukwa nthowa zili kubikika pakweru, izo zingamanya kumovwira kurongosora makora ivyo kare vikaba vyakusuzga kumanya. Kuri mabuku, na intaneti apo pakusangika virwero vinandi chomene ivyo nkhwantha zili kubikapo. Tilabiskenge pa virwero vipusu waka dankha: kung’anamulira kuweme kwa Mazgu gha Chiuta, vyakulembeka mu chihebere na chigiriki, Dikishonare la Baibulo, mabuku agho ghakovwira kujima na kulongosora Baibulo na mabuku gha mundandanda wa mitu yikuru – yikuru ya mu Baibulo na ivyo yikung’anamura. Tirabiskengeso ma buku gha mbiri ya Baibulo, maruso na midauko ya banthu awo bakabako munyengo ya Baibulo: Dikishonare, mabuku ya mbiri, mabuku gha mapu (Atlas). Paumaliro, tirabiskenge pa ma Baibulo ghakupambana – pambana, ma buku ghakutanthaulira Baibulo na uvwiri wakupambana – pambana, na vyose ivyo vingatovwira kuti timanye kupharazga, kusambizga na kurongozga makora. Ukaboni uwo Baibulo parekha likupereka kuti lili na nkhongono zakusinthira umoyo wa banthu, ntchifukwa chakufikapo kuti tibe na mwamphu pakutemwa kubazga na kupulikira Mazgu gha Chiuta. “Chifukwa malembo ghose ghari kukhubirizgika na Mzimu wa Chiuta, ndipo nga chanduro pakusambizga unenesko, ghakuchenya uyo wasovya, ghakususka uyo wananga, na kusambizga muthu kuti wabe na nkharo yiweme, mwakuti munthu uyo wakutebetera Chiuta wabe wakufikapo nkhanira pakuchita mlimo uweme.” 2 Tim. 3.16-17. Mazgho gha Chiuta agho wali kughakhubirizga agho ghari kwiza mu mazgho gha banthu ngakufikapo kutitchinthiska, kutisanguruska, na kutipanga kuti tibe bakufikapo pakuchita mlimo uweme muvyose. Mbunenesko kuti Mazgu gha Chiuta ghangasweka panji kusinthika chara, ghakufiska icho Chiuta wali kughatumira ndipo ghakuwoneseska kuti munthu wa Chiuta wamanye kutebeta makora mwakufikapo mwakuti wathandazge Ufumu wa Chiuta (Yohane 10.35; Yesa. 55.8-11; Yosh. 1.8). Lurombo lwane ndwakuti, vitumbiko vyose ivi na vinandi ivyo Chiuta wari navyo, vibe vinu nga ndi umo Mzimu Mtuba wakumwenerezgani kuti musande fundo na maruso ghakutanthaura Mazghu gha Chiuta! Mwakukhazga kukhozgera kwinu,

- Rev. Dr. Don L. Davis

/ 9

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Vyakukhumbikwa pa Kusambira

• Mukwenera kuba na Baibulo la Chitumbuka, na ma Baibulo ghanyake agha, NIV, NASB, RSV, KJV, NKJV, etc.] agha ngakukhumbikwa chara The Living Bible, The Message]). • Buku lili lose la chisambizgo cha Capstone lili na mabuku ghake agho ghakubazgika na kudumbika muchisambizgo chose. Tikumuchiskani kubazga, kulangurukirapo, na kudumbirana na basambizgi binu, balongozgi, na basambiri banyinu. Chifukwa cha kabiro ka Mabuku agha, ise tikuchiska banthu basange mabuku ghithu ghanyake kufumira pa intaneti yithu: www.tumi.org/books mwakuti basange vyakubazga na kovwirika apo bakusambira. • Pepara na vyakulembera. • Douglas, J. D., N. Hillyer, and D. R. W. Wood, eds. New Bible Dictionary , 3rd ed. Downers Grove: InterVarsity Press (IVP), 2000. • Strong, James. Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible . Iowa Falls: World Bible Publishers, 1986. • Vine, W. E. Vine’s Complete Expository Dictionary of Old and New Testament Words . Merrill F. Unger and William White, Jr., revision eds. Nashville: Thomas Nelson, 1996. • Wenham, G. J., J. A. Motyer, D. A. Carson, and R. T. France, eds. New Bible Commentary . 21st Century ed. Downers Grove: IVP, 2000. • Kuhatschek, Jack. Applying the Bible . Grand Rapids: Zondervan, 1990. • Montgomery, J. W. ed. God’s Inerrant Word . Minneapolis: Bethany, 1974. • Packer, J. I. “Fundamentalism” and the Word of God . London: IVP, 1958. • ------. God Has Spoken: Revelation and the Bible . Grand Rapids: Baker, 1979. • Sproul, R. C. Knowing Scripture . Downers Grove: IVP, 1977.

Mabuku na vya Virwero vinji

Mabuku agho tikusachizgira kuti mungaba nawo Chonde pulikiskani: Mabuku agha tikusachizga kuti mughasange ndipo mugure na ulato wakukuzga unandi wa Mabuku ghinu (Library). Mukwenera kuba na Mabuku agha mwakuti mumanye kusambira na kumarizga kuchita milimo iyo mupikenge mukusambira kwinu. MABUKU GHAKUSAZGIRAPO

1 0 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Mwaufupi msambiri wakwenera kukwera mwantheura

Vyakukhumbikwa pa kusambira

Kusangika mu kalasi na kutorapo lwande ..................... 30% 90 pts Mayeso................................................................................. 10% 30 pts Mavesi gha pamtima. ......................................................... 15% 45 pts Mlimo wakusanda Mazgu gha Chiuta............................. 15% 45 pts Mlimo wa utebeti................................................................ 10% 30 pts Mlimo wa kubazga na wakukatebetera kunyumba........ 10% 30 pts Vilingwa .............................................................................. 10% 30 pts Vyose pamoza: 100% 300 pts Vyakukhumbikwa pa kupanga ma Giredi Kusangika mukalasi nyengo zose ntchinthu chakukhumbikwa chomene. Kureka kusangika mukalasi, vikhizgenge ma giredi ghinu. Usange ntchambura machitiko kuti musangike mukalasi, mukwenera kumanyiska basambizi binu. Usange mundanjire mukalasi, woneseskani kuti mufumbe banyinu pa ivyo basambira na milimo iyo bapika. Chigaba chikuru chamasambiro agha chikuchitika mukudumbirana na banyinu apo namwe mukutorapo lwande. Mwantheura, kutorapo lwande kwinu nkhwakukhumbikwa chomene. Kusambira kuli kose kukwamba na Mayeso ghafupi chomene, kufumira pa vinthu vipusu waka ivyo vikufumira musambiro la dazi na dazi. Nthowa yiweme yakunozgekera mayeso nkhuweleramo ivyo mukasambira muchisambizgo chajumpha kufumira mu buku la msambiri na ivyo mukalembapo kufumira mu ivyo mukasambira. Mazgu gha Chiuta agho mwasungilira pamtima ghakuzgoka kuba chigaba cha umoyo winu na utebeti winu wose mu mpingo wa Khristu Yesu. Pali ma vesi ghachoko chomene, kwene ngakuzirwa chomene na umo ghali kusolerekera. Mu nyengo yili yose yakusambira mufumbikenge kuphara vesi la pamtima (kuphara panji kulemba) mukalasi. MazgughaChiutantchirwero ichoChiutawali kuperekakuti banthubakebakhozgeke ku mlimo wake (2 Tim. 3.16-17). Kuti mufiske vyakukhumbikwa muvisambizgo ivi, mukwenera kusorapo chigaba cha Mazgu gha Chiuta na kughasanda (Baibulo Stade). Lembani ivyo mwasambira mu mapeji ghankhonde (5), mungatayipa panji kulemba waka makora na lwana. PakusandaMazgu gha Chiuta mukwenera kulabiska

Kusangika mu kalasi na kutorapo lwande pa masambiro

Mayeso

Vesi la pamtima

Mlimo wa kusanda Mazgu gha Chiuta

/ 1 1

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

mitu yinayi iyo yasambizgika muvisambizgo ivi. Khumbiro na chigomezgo chithu ntchakuti muwonenge kuzirwa na nkhongono ya Mazgu gha Chiuta pakusintha na kurongozga banthu awo mukubatebetera, muchiponosko na mukabiro kawo pa umoyo wawo wa dazi na dazi na mu utebeti wawo mu mpingo. Apo mukusambira visambizgo ivi, mukwenera kuba banangwa kusanga mavesi ghanyake kuwaro kwa agho mwapika, pakunji mavesi 4-9 pa mutu uwo mungatemwa kuti musambirepo mwakujumphirako. Kulongosora kwa visambizgo vyose kuli pa peji 10 mpaka 11 vene ivyo vili kudumbika pa jando la visambizgo ivyi. Chigomezgo chithu ntchakuti, basambiri wose bachitenge ivyo basambira pa ukhaliro wawo na mu utebeti wawo. Musambiri wali na mlimo wakujibikira utebeti uwo ukulongora ivyo wasambira mukalasi na kuvichita pa utebeti wake. Mlimo uwo wuli kulongosoreka pa peji 12, ndipo udumbikenge mu jando la visambizgo ivi. Mlimo wa mu kalasi na wakukachitira kunyumba: milimo iyi yiperekekenge na msambizgi winu panji muyisangenge mu buku linu la Msambiri. Usange muli na fumbo na umo mlimo uwu wenderenge, fumbani basambizi binu. Ntchakuzirwa chomene kuti msambiri wabazge ivyo wali kupika kuti wabazge kufumira mu Mazgu gha Chiuta mwakuti wanozgekere kutorapo lwande pa vidumbirano vya mu kalasi. Chonde sabata lili lose, perekani kubasambizgi binu pepala ilo likulongora ivyo mwabazga ilo likusangika mu buku linu. Pabenge mwabi wakupokera njombe kwa abo babazga mwakusazgirapo mavesi ghanyake. Pawumaliro wa visambizgo ivi, msambizgi waperekenge vilingwa kubasambiri ivyo bamulembera kunyumba kwambura kubekera pa buku. Msambiri wafumbikenge mafumbo agho ghavwirenge pakurabiska ivyo mwasambira muchisambizgo chajumpha na umo chamovwilirani na umo mwasinthira kaghanaghaniro na katebetero kinu mu utebeti uwo Chiuta wali kumupani. Msambizi wamupaninge Madazi ghakuperekera viringwa vinu mwakuti vichongeke. Kuchonga Magiredi ghabenge mwantheura ndipo ghaperekekenge kumusambiri wali yose pa umaliro wachisambizgo chiri chose na kulembeka pa buku lake la vilingwa kwakuyana na umo wakukwelera: A - wachita makora kwakuruska D - wakwera B - wachita makora kwakujumphiska F - wagongoweska C - wakhorweska I - watondeka

Mlimo wa Utebeti

Kutorapo lwande mu kalasi na Mlimo yakukachitira kunyumba

Vyakubazga

Vilingwa vya pawumaliro vya kutolera kunyumba

1 2 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Malemba ghakulongora na umo munthu wachitira, ghaperekekenge (A+, A-, B+, B- C+, C-) pa mlimo uli wose uwo msambiri wachita. Mlimo wakwiza mwakuchedwa panji kutondeka kupereka mlimo vikhizgenge giredi la msambiri, mwantheura mukwenera kunozgekera mwalubiro na mwalwana lose kuphara kubasambizgi binu ivyo mukuwona kuti vingamutangwaniskani. Mlimo wakusanda Mazgu gha Chiuta Nga ndi lwande linu pa masambiro gha Capstone Kuzgoka na ntchemo, mukhumbikwenge kuti mulangurukirepo na kusanda Mazgu gha Chiuta (Bible Study) pa Mazgu gha Chiuta agha:  Masalimo 19.7-11  2 Timote 3.14-17  1 Bakorinte 2.9-16  Masalimo 1.1-3  Mateyo 22.34-40  Yakobe 1.22-25  Yesaya 55.8-11  2 Petrosi 1.19-21  Zintharika 2.1-5 Ulato wa visambizgo vya kutanthawura Baibulo ngwakupereka mwabi kuti banthu basange umanyi wa kabiro na mlimo ukuru chomene wa Mazgu gha Chiuta. Apo mukubazga na kusanda Mazgu gha Chiuta agho gharembeka pachanya apo, na Mavesi ghanyake agho mungakoleranako na Msambizgi winu, chigomezgo chithu ntchakuti, mumanyenge kurongora icho Mazgu gha Chiuta ghakupa pa umoyo wa munthu na mpingo wose. Tikunwekeraso kuti Mzimu Mtuba wamupeninge umanyi na umo mungamanya kugumanya ching’anamuro chake cha mazgu na umoyo winu, mukendero kinu nga ndi msambiri wa Yesu na ulongozgi uwo Chiuta wamupani mu mpingo wake na mu utebeti winu. Mlimo uwu ngwa kusanda Mazgu gha Chiuta (Bible Study), ndipo, kuti kusanda na tanthaura Mazghu gha Chiuta kuchitike, mukwenera kuba bakujipereka, kupurikiska ching’anamuro cha chigaba cha Mazgu gha Chiuta icho mwapika, mukabiro kake. Usange mwamanya icho ghakang’anamuranga liro mwaka apo ghakarembekanga, ndipo sono mungamanya kusanga fundo na visambizgo vake vyakwenelera pa umoyo winu. Nthowa yipusu ya fundo zitatu yingamanya kumovwirani pakusanda Mazgu gha Chiuta: 1. Kasi Chiuta wakang’anamurangachi pakuyowoya kubanthu awo makani agha ghakayowoyekera na mukabiro kawo? 2. Pali fundo uli izo Mazghu agha ghakusambizga kubanthu bamuwiro yose, kuri kose na kusono wuwo? 3. Kasi Mzimu Mtuba wakukhumba ine kuti nichitechi na fundo iyi pasono, lero na mu umoyo wane, kweniso mu Utebeti wane wose? Usange mwazgora mafumbo agha mukusanda Mazgu kwinu, ndipo mubenge bakunozgeka kulemba ivyo mwasambirapo na kuvilongora mu mlimo wa vyakulemba vinu.

Ulato

Mndandanda wa visambizgo na Kabiro kake

/ 1 3

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Umu ndimo mukwenera kulembera mlimo uwo mwapika: 1. Lembani icho mukuwona kuti ndicho ntchakuzirwa chomene/mutu mu Mazgu agho mukusanda. 2. Lembani mwaufupi ching’anamuro cha Mazgu gha Chiuta agho mukubazga, mulembe muvipitika (paragraphs) vitatu panji vibiri, (panji usange mungatemwa, lembani mavesi na kulongosorapo ivyo mwasambira pa vesi liri lose). 3. Longosorani vikhomo vitatu panji ungweru uwo mwasambirapo uwo ukufuma mu Mazgu gha Chiuta agho mwasambirapo. 4. Pharani na umo fundo yimoza, panji zose, panji zichoko waka zingakhwaskirana na vinthu ivi: a. Umoyo winu wa uzimu na kendero kinu na Khristu Yesu b. Umoyo winu na utebeti winu mu mpingo winu c. Kabiro na maunonono mu chigaba chinu na muzi wose Nga ntchinthu chakovwira, bazgani ndondomeko yose ya masambiro ghinu, mabuku ghakusanda na ghakutanthaulira Mazgu gha Chiuta ndipo yaniskani ivyo mwasambira na ivyo mabuku ghakuyowoya pa mavesi agho mwasanda. Woneseskani kuti usange ivyo mwalemb mwavitora kufumira kuvyakulemba vya banthu banji, longorani uko mwavitora na uyo wali kuvilemba panji kwata. Tebeteskani nthowa yakwenelera yakumanyiskira uko mwavitora. Basambizgi binu bamurongozganinge na umo mukwenera kuchitira pakurongora fundo izo mwatora kubanthu. (Mwakuvwirika na basambizi binu, mungatebeteska buku ili Documenting Your Work: A Guide to Help You Give Credit Where Credit Is Due lene ilo mungalisanga mu ndondomeko) Panikizgani kuti kusanda na kutanthaura kwinu kukurongora vinthu ivi: • Vyakulemba panji kutayipa makora. • Mwasanda ghamoza mwa chiwuru chamavesi agho ghaperekeka pachanya apo. • Mwapereka munyengo yake kwambura kuchedwa. • Mwalemba mapeji ghankhonde. • Mukurondezga ndondomeko iyo yaperekeka pachanya apo. • Mukurongora umo umoyo wa mtebeti na utebeti uliri kuno kulero.

1 4 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Mungenjerwanga na ndondomeko ya kachitiro iyo talongosora apa, fundo yikuru njakuti, mlimo uwu ngwa kusanda Mazgu gha Chiuta (Bible Study)! Chikuru chomene icho mukwenera kulongora mu vyakulemba vinu ntchakuti mwabazga na kusanda Mazgu gha Chiuta, mwaufupi, fundo izo mwasorapo, na kulongora ivyo mwasambirapo na umo vikumukhwaskirani pa umoyo winu na mu utebeti winu. Mlimo wa kusanda na kutanthaura = malikisi 45 ndipo ghakuyimira 15% ya giredi linu lose, ntheura woneseskani kuti ivyo mukulemba vikurongosoka makora mwakuti musange malikisi ghakwenelera. Mlimo wa Utebeti Mazgo gha Chiuta nga moyo na ghakuchitachita, nga kuthwa kuruska lupanga lwa uyi kose – kose ghakuporota na kuya kagaba pakati pa umoyo wa munthu na mzimu na pakati pa marungo na mongo wuwo, ghakumanya kweruzga maghanoghano gha munthu pamoza na dazo la mu mtima wake (Heb. 4.12). Mpositole Yekobe wakudidimizga kukhumbikwa kwakuchita mazgu gha chiuta kuruska kupulikizga waka uwo mbupusikizgi waka. Tikuchiskika kupulikira na kuchita Mazgu gha Chiuta. Kureka kuchita ntheura, Yakobe wakuti vikuyana waka na munthu mwene uyo wakujirabiska pa galasi na kuruwa icho wali, na icho tikwenera kuba. Munthowa yiriyose na mukachitiro karikose, uyo wakuchita Mazgu gha Chiuta wati watumbikikenge muvyose ivyo wakuchita pa umoyo wake (Yakobe 1.22-25). Khumbiro lithu nkhanira ndakuti, mubenge bakuchita vyose ivyo mwasambira, mwakukoleranako na ivyo mukukumana navyo pa umoyo winu na mu utebeti winu na kumpingo winu. Mwantheura, chakuzirwa chomene para mwamarizga visambizgo ivi, mukwenera kulemba vinthu panji ndondomeko ya umo mukhalirenge umoyo winu na umo musambizgirenge banyinu mu mpingo. Pari nthowa zinandi umo mungafiskira chigaba ichi cha masambiro agha. Mungasora munyinu wakuti mugabane nayo ivyo mwasambira, panji mungajiwunjikira bawukirano, bana ba Sunday School, panji wupu wa Baibulo stade, panji wupu uwo mukutebeta nawo pamoza. Icho mukwenera kuchita nkhudumbirana nawo ivyo mwasambira. (mungagabana nawo ivyo mwasanda na kusambira muvisambizgo ivi.) Muri banangwa kusanga nthowa zinyake zirizose izo mungatebeteska pakugabana na banyinu. Mubikemo luso na kusanguruska pakusambizga na kudumbirana. Banthu bakwenera kuba banangwa kuyowoya mwakufwatuka chomene. Pakwamba pa visambizgo, mukwenera kudumura pa ivyo musambizgenge ivyo

Kuchonga na kupereka Giredi

Ulato

Ndondomeko na Chisambizgo mwaufupi

/ 1 5

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

imwe mwasambira, ndipo mudumbirane na msambizi winu. Longosoleranithu ivyo muchitenge kuruska kubwaka – bwaka waka paumaliro pakusora ivyo musambizgenge. Usange mwandandika na kudumura pa ivyo musambizgenge, lembani ndipo perekani kwa msambizgi winu, peji limoza pera, mwaufupi pa ivyo mwasambira. Mwaufupi ivyo musambizgenge vikwenera kuba mwantheura: 1. Zina linu 2. Maro agho mukasambizgirako, banthu awo mukasambizga 3. Mwaufupi, longosorani na umo mukasambizgira na umo banthu bakavwirikira, uweme uwo mukakumana nawo na ivyo banthu bakayowoya pa umaliro wakusambira 4. Pharani ivyo mukasambirako Mlimo wa utebeti = malikisi 30 iyo ndi 10% ya mlimo wose, ntheura woneseskani kuti mukugabana na banyinu ivyo mwasambira.

1

Kupereka Giredi

/ 1 7

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Kuthutirika kwa Baibulo Chiyambi and Nkhongono za Baibulo

C h i s a m b i z g o c h a k w a m b a 1

page 341  1

Mwapokelereka mzina la Yesu Khristu! Pa umaliro wakubazga, kusambira, kudumbirana, na kutebeteska ivyo mwasambira, mukwenera kuchita ivi: • Kuphara kutanthaura Mazgu gha Chiuta nga ndi chinthu na chigaba cha umanyi icho chikurabiska chomene pa kufwatura, chomene – chomene Mazgu gah Chiuta. • Perekani ukaboni pa makani ghakuti Baibulo likwenera kutanthaurika nga ndi buku la uzimu kweniso la banthu, pakabiro kose mwakuti timanye kurumba na kupurikiska kabiro kose ka Mazgu gha Chiuta. • Kulongora pakweru maghananoghano na kabiro kakuti bakupurikana bamiwiro yakare bakapurikana na kabiro ka Malemba kusazgapo uzimu wake, Mazghu gha Chiuta ghakujitanthaulira paghekha, fundo ya uvumbuzi uwo ukurutilira, uchikhazi na uchitchiri wa Yesu Khristu pa maremba, na kukhumbikwa kwa Mzimu Mtuba pakupurikiska Mazgu gha Chiuta. • Perekani mwachisani – sani nthowa ya vigaba vitatu pa kutanthaulira Mazgu gha Chiuta, iyo yikusazgako, kusanga fundo za Baibulo, na kupereka ching’anamuro cha Mazgu gha Chiuta pa umoyo withu. • Pharani vinthu ivyo vikukhwaskika na kunozgekera m’mtima pa kutanthaulira Mazgu gha Chiuta, kusazgirako kujiyuyura na kuromba, kufikapo pakuchita, kukhwaskana chomene mwakubikapo mtima pa kubazga Baibulo nga ndi mtebeti wa Chiuta. • Longorani umanyi wa vinthu ivyo tikwenera kuchita na kurondezga apo tikunozgekera kaghanaghaniro kithu pa katanthauliro ka Mazgu gha Chiuta, kusazgirapo kufufuza, na kubikapo lwana munthowa ya Sayansi pakupenja Mazgu na lwana lose, kurondezga mizira yose, na kuyaniska maukaboni mwalwana lose pambere tindapange udumuliro. • Kubika pakweru ukaboni wakufumira mu Mazgu kuti Baibulo nda kukhubirizgika na Chiuta kweniso ndakulembeka na banthu. • Longorani na kupambaniska pakati pa nthowa zakupambana – pambana za kwata kwa Baibulo izo zikupenjerezga kurongosora na umo Baibulo

Ulato wa Chisambizgo

page 344  2

1

1 8 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

lili lakuphakazgika na kukhubirizgika na Mzimu Mtuba kweniso nda kuchiskika na banthu mukarembekero kake. • Perekani mwalwana lose vifukwa vya kusandira Mazgu gha Chiuta, na umo chisambizgo ichi mwasono chikupenjerezgera kufufuza na kufukura vyati vya Baibulo pakurabiska kunyuma pa vinthu ivyo vikayowoyeka mu Baibulo ku vinthu veneko ivyo vikachitikanga mu nyengo yira nga ndi umo viri kulembekera mu ma Buku gha mu Baibulo. • Perekani mwaufupi, mwakusazgirapo chanduro na maunonono agho ghakukhwaskana na vigaba vikuru – vikuru vya Baibulo, kusazgapo kusanda Mazgu gha Chiuta pakutebeteska Mazgu gha Chiuta, Kabiro ka Mazgu gha Chiuta, Chitopoko, Kalembekero kake, Umo Makani ghaliri, Malemba ghose, Mbiri ya Mabuku gha Baibulo, kubikika pamoza kwa ma buku ghose, kweniso kung’anamulira mu viyowoyero vyakupambna – pambana. 6 Penjaninge Fumu panyengo iyo yingasangika,chemaninge kwai hyo ao yichali pafupi. 7 muheni wayisede nthowa yake, na wambura kunyoroka waside maghanoghano ghake; wawerere kwa fumu, mwakuti yimulengere lusungu, wawerere kwa chiuta withu, chifukwa wizamkumugowokera chomene. 8 Chifukwa Fumu yikuti, maghanoghano ghane kuti ndi maghanoghono ghinu chara 9 Pakutinga ndi umo mtambo uliri pachanya kuruska charu, ntheura ndimo nthowa zane nazo ziliri pachanya kwakuruska zinu, ndiposo ndimo na maghanoghano ghane ghaliri pachanya kuruska ghinu. 10 Pakuti nga ndi umo vura na chiwuvi vikukhilira pasi kufumira kuchanya kwambura kuwererako, kweni vikunyevya charu, wakuchizgora kuba cha nyata yiweme na cha vyakurya, ndiposo ndiyo wakupereka mbuto ku msebi na vyakurya kwa uyo wakurya. 11 Ndimo ghizamkuwira mazgu ghane agho nkhuyowoya, kuti ghizamkuwerera waka kwa ine chara, kweni ghizamkuchita icho nkhughanaghana, nakufiska makora icho ndaghatuma kuchita. Chiuta ngwambura wakuyaniskika nayo pa makani gha kupaturika na unenesko wake. Chiuta mwene uyo ndi wiske wa Fumu yithu Yesu Khristu ndi Chiuta murunji na wakugomezgeka, mwene uyo ngwambura kuteta panji kupuruska, mwene uyo mazgu ghake ngakufikapo, mwene uyo ukajiyimire wake na unenesko vikupereka ku banthu bake kukhorwa kweneko. Nanga nipara tikulabiska mu Mazgu ghake, mu Baibulo, pa urunji wake, tikuwona kuti ndi Chiuta wa phangano la kugomezgeka, na malayizgo ghake agho ghakwima pa kuchitachita kwa Mazgu ghake. Apa tiwonenge mavesi ghachoko waka agho ghakuyowoya na chigomezgo chithu pa Mazgu gha Chiuta: Fundo izo zikutipa Mazaza

1

Kujipereka

page 344  3

/ 1 9

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Masalimo 19.7-10 7 Dango la Fumu ndakufikapo, likuwezgeramo umoyo uphya mu munthu. Chipanikizgo cha Fumu nchakugomezgeka, chikumuzgora munthu waka kuŵa wa vinjeru.8 Vilayizgo vya Fumu ndi vyakunyoroka, vikusanguruska mtima. Languro la Fumu ndiweme, likungweruska maso.9 Kopa Fumu nkhuweme, kukukhalirira kwa muyirayira. Weruzgi wa Fumu ngwa kugomezgeka ngwa urunji nyengo zose.10 Ngakukhumbikwa kuruska golide, nadi, kuruska golide linandi lakwengeka makora. Ngakunowa kuruskaso uchi, nadi kuruska uchi uwo ukunthonya kufuma ku visa. Marango gha Chibiri 32.4 Fumu ndi Jarawe, mlimo wakhe ngwa kufikapo, ndipo nthowa zakhe zose ndi zirunji. Chiuta wakugomezgeka wambula ubendezi, iyo ndi murunji na wakunyoroka. Kufuma 34.6 – Fumu , yikajumpha panthazi pa Mozesi na kuphara kuti, “ Fumu , Fumu Chiuta wa chiwuravi na wa uchizi, wakuziwurika kukaripa, wakuzura na chisungusungu na wakugomezgeka, Masalimo 98.3 – Yakumbuka chisungusungu chakhe, na kugomezgeka kwakhe pa waIsraele. Ŵanthu wose ŵa ku mphererekezgo za charu, ŵawona kuvivya kwa Chiuta withu. Masalimo 100.5 – Chifukwa Fumu njiweme, chisungusungu chakhe ncha muyirayira swii, kugomezgeka kwakhe kukuya kafika ku miwiro yose. Yesaya25.1–MweFumu , imwendimweChiutawane, inenditi ndimuchindikani na kurumba zina linu. Pakuti imwe mukuchita vinthu vyakuzizwiska, mwakugomezgeka na mu unenesko, vinthu ivyo mukanozgekera liro mwaka. Yohane 6.63 – Mzimu wa Chiuta ndiwo ukupereka umoyo, thupi la munthu kuti likwandula kanthu chara. Mazgu agho ndamuyowoyerani ndigho Mzimu na umoyo. 1 Petrosi 1.23-25 23Mulikubabikaso na mbuto iyo yingavunda chara, kweni iyo yingareka kuvunda, chifukwa cha mazgu gha Chiuta agho ngamoyo na ghakukhalirira. 24 Muli kubabika na mazgu gha Chiuta gheneagho ngamoyo na ghakukhalirira. Chifukwa malembo ghakuti; “ Wanthu wose wali nga ndi uteka. Uchindami wawo wose ukuyana na uchindami wa maluwa gha muthondo, uteka ukomira, maluwa ghakufota; 25kweni mazgu gha Fumu, ghakukhalirira kwa muyirayira.” Mazgu ghara ndi Uthenga Uweme uwo ukapharazgika kwa imwe.

1

2 0 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Usange mungasazgako pa mundandanda wa mavesi agha gha kugomezgeka kwa Chiuta, muti muwone kuti ghose ghakukoleranako na Yesaya 55. Chiuta wakupanikizga kuti Mazgu ghake ghakuwelera kwa iyo waka chara, munthowa zose, pa makani gha phangano na uchimi, ku nkhongono zake pakuwiska vura, mwakuti usange vura yawa mudongo njere zikumera kuzgoka mbuto, na kupereka vipambi. Chiuta wakuphara pakweru kuti Mazgu ghake ghakuwerapo waka chara. Mazgu ghake ngachanduro, ghakufikapo, ghambura kutondeka, na ghakuchita nga ndi umo vura yiliri mudongo apo yikusazgikana nalo. Kasi vipanikizgo ivi vya kugomezgeka, kuchita makora, na kutonda, muphangano lakare, tikuvikhozgera pa vichi? Vikufumira pa kabiro kake ka Chiuta, ufumu nkhuru wake, usani wake nga ndi Chiuta wamagomezgeko mwene uyo kuti wangateta chara? (Tito 1.2), mwene uyo Mazgu ghake nga kufikapo na gha unenesko, na ghamuyirayira. Davide wakayimba za kugomezgeka kwa Chiuta na kugomezgeka kwa Mazgu ghake mu Masalimo 89: 1-2 “A Fumu ndimbenge vya chisungusungu chinu kwa muyirayira; na mlomo wane nditi ndipharazge magomezgeko ghinu ku nthanga zose. Pakuti chisungusungu chinu chiri kukhozgeka kwa muyirayira, magomezgeko ghinu ghari kwima nga ndi mtambo. Mu mavesi agha tikupurika kuti Chiuta wakutipanikizgira kuti Mazgu ghake ngaunenesko, Mazgu ghake ghati ghafiskenge ivyo Chiuta wakukhumba kufiska, na kuchita, kumarizga mulimo uwo wari kughamikira. Lekani nimufumbani kuti: Kasi chipulikano chithu kuti Chiuta wati wafiske ivyo wali kupangana, kurayizga na kudumura kuchita, chikwenera kujinthika pa vichi? Kasi tikupurikana kuti ivyo Chiuta wali kupangana mwa Yesu Khristu kuti tamuhara umoyo wamuyirayira ndi vyanadi? Tikugomezga vyose ivi pakwima pa fundo wuli? Zgoro ndakuti, tikwima pa chipulikano icho chikujinthika pa ivyo Chiuta wali kuyowoya kubanthu bake kwakuyana na iye kuba munenesko, na wakugomezgeka kuchita icho wari kuyowoya. Chiuta withu ngwawunenesko, ndipo Pachifukwa ichi, tikukoreska pa phangano la Chiuta, pakumanya pakweru nkhanira kuti icho wali kupangana wati wafiske. Ichi ndicho chikutikhwimiska mtima na kuchikoreska apo chikutipa chikanga.

1

/ 2 1

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

Pawumaliro wa kuphara chipulikano cha bapositole, lombani lurombo ulu: Wakutumbikika Fumu Yane, imwe ndimwe mukapangiska kuti Mazgu ghinu ghose ghalembeke mwakuti timanye kughasambira: Mutipe ise kufiska kughapulika, kubazga, kughakoreska, kughasambira, na kughasumba mukati mwithu, mwakuti tighakoreske na kughasunga mwakuti tibe na chigomezgo cha umoyo wamuyirayira, weneuwo mwatipa ise mwa Yesu Khristu mponoski withu; mweneuyo ngwa moyo ndipo wakuwusa pamoza namwe na Mzimu Mtuba, Chiuta yumoza, kwamuyirayira swii. Amen. ~ Episcopal Church. The Book of Common Prayer and Administrations of the Sacraments and Other Rites and Ceremonies of the Church, Together with the Psalter or Psalms of David. New York: The Church Hymnal Corporation, 1979. p. 236

Nicene Creed and Prayer

1

Pachisambizgo ichi palije Mayeso

Mayeso

Muchisambizgo ichi mulije vesi la pamtima

Mazgu gha kusunga pamtima

Pachisambizgo ichi palije Mlimo wakuti muchite

Mlimo wakuti muchite

Kukhwaskana

Kasi ntchifukwa wuli tikwenera kupwelerera?

Banthu banandi lero bakuwona kuti Sayansi yili kubizga vyose ivyo Baibulo likuyowoya, vinthu vyambura kuwoneka na maso, vya mizimu ndipo vyazgoka vyambura chanduro. Kweni bacharipo banthu bachoko waka awo bachari kuwona nakugomezga kuti Baibulo ndaunenesko wose. Kawupu ka banthu kachoko waka kachari kuyowoya na kuphara kucharu pakujitolera mazaza pakupanikizgira banthu kuti Baibulomumbiri yakena uneneskowake vichali na umovikabira kale. Bakuphara za kufiskika kwa uchimi wa mu Baibulo, unenesko wa uchimi, kukoleranako kwa ma buku gha mu Baibulo pa ivyo ghakuyowoya, kweniso ukaboni wakuti Baibulo ndakukhubirizgika na Chiuta. Wupu unyake uwo ukugomezga kuti Baibulo lichari na kabiro kake kwambura kusinthika, kwene ukugomezga kuti tchambura machitiko

1

page 345  4

2 2 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

kupanikizgira charu na ma ukaboni ghose kuti chipurikiske kuti Baibulo ndambura kusinthika mu kabiro kake na nkhongono zake. Iwo bakugomezga kuti kwambura Mzimu Mtuba, kulije munthu uyo wangamanya kupanikizgikira vya vipanikizgo na virayizgo vya Chiuta mwa Yesu Khristu kweniso kuti banthu bagomezge kuti Baibulo ndakugomezgeka na la unenesko. Apo mughanaghanira fundo izi, kasi ntchifukwa wuli mukuwona kuti tikwenera kupwelerera chomene na za vyati/ chiyambi cha Baibulo, Chiyambi na Mazaza gha Mazgu gha Chiuta/Baibulo?

Baibulo na Mzimu Mtuba

Bakhristu ba wupu wa Evangelical bali kulemba ma buku ghanandi chomene pa makani ghakukhumbikwa kwa kutebeteska nthowa na fundo zakwenelera pakutanthaura Mazgu gha Chiuta. Mungamanya kuruta ku shopu yakuguriska mabuku panji ku Layibulare (Lybrary) na kukasanga mabuku ghanandi chomene agho ghari kulembeka na ulato wakovwira tabanthu umo tingasangira fundo izo Baibulo likuyowoya na kung’anamura, “za pakweru na zipusu”. Nanga wuli kuli mabuku ghose agha, kuchari mipingo yinandi chomene iyo yikumanya chara kutanthaura, kusanda na kusanga icho Baibulo likung’anamura. Nanga wuli tiri na nthowa zinandi zakupangira Bible Study (kusanda Mazgu gha Chiuta) banthu banandi barije khumbiro lakubazga Mazgu gha Chiuta. Banji bakuphara kuti nthowa izo munthu wangatebeteska zirije ntchito kwene ubapo na kuphakazga kwa Mzimu Mtuba pera ndiko kuri na chanduro. Banthu bantheura aba bakukanirathu kurondezga nthowa izo ziri kubikika pa kutanthaura Mazgu gha Chiuta ndipo bakurumba ubapo na kuphakazga kwa Mzimu Mtuba pera pa katanthawuliro ka Mazgu gha Chiuta. Pakuti Mzimu Mtuba ndiyo pera uyo wakakhubirizga Baibulo, ndiyoso pera uyo wakupereka ukweru na umanyi. Kasi pali kukoleranako uli pakati pa nthowa za kutanthaulira na kuphakazga kwa Mzimu Mtuba pa mlimo wa kutanthaulira Mazgu gha Chiuta? Kasi pari nthowa yinyake yiri yose yakupurikiskira Baibulo padera pa kuphakazga kwa Mzimu Mtuba, nanga wuri tiri na nthowa na ndondomeko ziweme za kujima na kufufuza fundo izo Baibulo likupereka? Kasi Baibulo ndi Buku waka panji Mazgu gha Chiuta panji vyose ndi vyakwenelera? Pa migonezi yichoko iyo yajumpha, basambiri bachoko waka badidimizga kukhumbikwa kwa kupurikiska kuti Baibulo Buku la makani nga ndi umo ghaliri mabuku ghanyake ghose mwakuti timanye kupurikiska ching’anamulo chake pa

2

1

3

/ 2 3

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

umoyo withu. Vyakurembeka viri vyose vikutebeta mwa ndondomeko na dango ilo viri kulembekera, kwari ndi Baibulo panji chara. Mumalo mwa kubazga Baibulo nga ndi Buku la kulembekera banthu, taribazga mwa uzimu chomene na fundo yakuti tipanikizgire panji kuchitira ukaboni vinthu ivyo tikukhumba. Banji bakupanikizga kuti nanga wuli Baibulo lili kulembeka na banthu, vyakulembeka ivi vikujumpha kabiro kakuwoneka waka na maso panji chipulikano cha banthu. Baibulo ndi Mazgu gha Chiuta gha Moyo, ndipo tikwenera kusanga mukati mwake ching’anamuro cha chiponoskona chipulikano chithumwaYesuKhristu.Kasi imwemukughanaghanachi pa makani gha ntheura agha: Kasi Baibulo ndi buku waka nga ndi umo ghaliri mabuku ghanyake, panji ndi Mazgu gha Chiuta gha Moyo panji vyose?

1

Chisambizgo

Vyati vya Baibulo: Chiyambi na Mazaza gha Mazgu gha Chiuta Chigaba 1: Kunozgekera kutanthaura Baibulo kwakwenelera

Rev. Dr. Don L. Davis

Kutanthaura Mazgu (Hermeneutics) ntchigaba cha umanyi icho chikurabiska pa kupereka ching’anamuro cha ivyo Mazgu gha Chiuta ghakuyowoya, chomene – chomene ivyo chigaba cha Baibulo chikuyowoya. Nga ndi nthowa ya kuperekera ching’anamuro, Kutanthaura ndi nthowa iyo yikupenjerezga kupereka fundo yeneko iyo Baibulo likung’anamura na umo likwenera kurongosokera nga ndi Buku kwenso Mazgu gha Moyo gha Chiuta, pakurabiska mpherekezgo zose mwakuti tisange ching’anamuro cheneko cha Baibulo. Mu mbiri ya Chikhristu, bakhristu ba chipurikano cha orthodox, kwamba pamtedeko, bakhara bakupurikana kuti Mazgu gha Chiuta, Chiuta wali kughathutira, kukhumbikwa kwakuti Mazgu gha Chiuta ghajitanthaure igho ghekha, na fundo ya uvumubuzi wa Chiuta uwo ukulutilira kufikira pa chigoti uyo ndi Yesu Khristu. Nkhwizira mwa Mzimu Mtuba umo Baibulo lingamanya kupurikikwa. Ndondomeko ya Nthowa zitatu pakatanthauliro ka Baibulo yikulabiska pa kusanda nyengo izo Baibulo likalembekera, kusanga fundo izo Baibulo likwimapo na kupereka ching’anamuro cha Mazgu gha Chiuta pa umoyo withu. Kuti timanye kutanthawura Mazgu gha Chiuta mwakwenelera, tikwenera kunozgekera mu mitima yithu, mumaghanoghano ghithu, na makhumbiro ghithu ghose mwakuti timanye kubazga, kusanda na lwana lose, kupurikiska na kughachita, vyose ivi ku Uchindami wa Chiuta. Ulatowithu pa chigaba ichi, cha Kunozgekera kutanthaura Baibulo kwakwenelera, ntchakumovwirani imwe kurabiska kuti:

Kurongosora Mwaufupi Chigaba 1

2 4 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

• Kutanthaura Mazgu (Hermeneutics) ntchigaba cha umanyi icho chikulabiska pa kupereka ching’anamuro cha ivyo Mazgu gha Chiuta ghakuyowoya. Para ku masambiro gha vya uzimu, Kutanthaura Baibulo, chigaba icho chikurabiska nthowa izo zikutebeteskeka pa kutanthaura Mazgu gha Chiuta. • Munthowa zose izo zingamanya kutebeteskeka, Baibulo likwenera kutanthawurika nga ndi malemba agho ghari nga ndi malemba ghanyake ghari ghose kweniso ndi Mazgu gha Chiuta gha Moyo ndipo vinthu vyose vibiri ivi vikwenera kutoreka na lwana lose mwakuti tipurikiske makora kabiro ka Baibulo na icho likuyowoya. • Kwamba pa mtendeko, bakhristu bachipurikano cha orthodox bakhara bakoreska fundo zakupanikizgika kwakuyana na Mazgu gha Chiuta na jando lake kuti nda kufumira kwa Chiuta, kwenelera kwa Mazgu gha Chiuta kutanthaura Mazgu gha Chiuta, uvumbuzi wa Chiuta wakulutilira na kukagota mwa Yesu Khristu, na kwenelera kwa mlimo wa Mzimu Mtuba kutebeta mwa banthu mwakuti bamanye kupulikiska ivyo Mazgu gha Chiuta ghakuyowoya. • Ndondomeko ya nthowa zitatu pa katanthauliro ka Mazgu gha Chiuta, iyo yikupenja kubikapo lwana lose pa kurabiska mbiri ya Baibulo na mphambano ya charu na muwiro uwo banthu awo bakalembekera Baibulo bakabamo na charu na muwiro wa sono. Ndondomeko iyi yakutanthaulira Mazgu gha Chiuta, iyo yikupenjerezga kurabiska pa mbiri na mphambano ya pakati pa kayowoyero, karembero ka munyengo iyo Baibulo likalembekanga na muwiro na nyengo iyo tirimo ise tikuribazga sono, yikusazgako kupenjerezga kupurikiska uthenga pakulabiska umo vinthu vikabira munyengo iyo Baibulo likarembekeranga, paumaliro, kumanya kutebeteska ivyo Mazgu gha Chiuta ghakuyowoya pa umoyo wa banthu bakupurikana, mu makhaliro, utebeti na milimo yawo. • Kuti timanye kunozgekera makora mlimo wa kutanthaura Mazgu gha Chiuta, tikwenera, kunozgekera mu mtima withu, maghanoghano ghithu, na makhumbiro ghithu mwakuti tijichefye na kujipereka pa kubazga Mazgu gha Chiuta na kughapulikira, vyose vichitike ku Uchindami wake Chiuta. • Tikunozga mitima yithu kwizira mu kujiyuyura na kuromba, kujipereka na kubikapo mtima, kurimbikira na kukangarika pa kubikapo mtima pa kubazga Mazgu gha Chiuta nga mba tebeti ba Chiuta. Tikunozgeka

1

/ 2 5

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

mu maghanoghano ghithu kwizira mukubikapo mtima pa mlimo wa kufufuza, kupenjerezga, sayansi, kupenjerezga Mazgu gha Chiuta mwavinjeru, kurondezga nthowa izo ziripo, na kusanda maukaboni agho gharipo na lwana lose, pambere tindapereke cheruzgo. Tikunozgekera mu makhumbiro ghithu pakupulikira Mazgu gha Chiuta, kupurika waka chara, kukoreska unenesko uwo vinjeru vyakufumira kwa Chiuta vikutivumbulira, kurabiskapo waka chara pa Mazgu gha Chiuta kwene kurangurukirapo.

Kurabilira Vidiyo, chigaba 1, Mndandanda

I. Kukhumbikwa kwa kutanthaura Baibulo

A. Malonje

1

1. Kutanthaura (Hermeneutics) – Chisambizgo na Chigaba cha umanyi chene icho chikurabiska pa kurongosora Mazgu gha Chiuta na ulato wa kupereka ungweru pa kulabiska kufwatura Mazgu pakulabiska malemba umo ghari kulembekera

2. “Kulongosora” – Mlimo panji luso la kufwatura na kubika pakweru panji kukonkhoska; na ulato wakupereka ching’anamuro cha uthenga, maremba, na fundo

B. Kasi ntchifukwa wuri Baibulo likwenera kutanthaurika

1. Baibulo ndi Buku la Chiuta: Palije uyo wakumanya mano gha Chiuta, kwene Chiuta mweneko, 1 Bakorinte. 2.10-11.

a. Chiuta wali kuyowoya mwakupurikikwa nkhanira, Marango gha Chibiri. 30.11-14.

b. Chiuta wali kuyowoya mwakuti uyo wakumupenja wapurikiske makora waka Yesaya. 45.19.

2 6 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

c. Chiuta wali kuyowoya mwa kupanikizga (ndiko kuti, wali kutipa vyose ivyo vikukhumbikwa kuti timugomezge na kumupurikira), Marango gha Chibiri 29.29.

2. Baibulo ndi buku la banthu, 2 Petrosi. 3.15-16.

a. Mphambano yiripo pa chiyowoyero, midauko, na vyakuchitika vya banthu.

1

b. Baibulo lili kulembeka muvirimika 1,600 ivyo vyajumphapo na banthu pafupi – fupi 40 bene awo vyakukumana navyo vyawo ndi vyakupambana – pambana ndipo kupurikiska kwawo nako kukaba kwakupambana chomene na ise.

3. Chiuta wakukhumba kuti titore Baibulo mwakufikapo chomene, ndiko kuti, kuribazga mwakuti tisange ching’anamulo icho iyo Chiuta wakukhumba kuti tipurike na kupokera.

a. 2 Timote. 2.15

b. 1 Bakorinte. 2.6

c. 2 Bakorinte. 4.2

C. Ulato wa kutanthaulira Mazgu gha Chiuta: Ulato ngwakuti icho Mazghu gha Chiuta ghakung’anamura chimanyikwe ndipo chibe pakweru

1. Kuti Mazgu gha Chiuta tighakore makora, Mazgo gha Unenesko 2 Timote. 2.15

/ 2 7

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

2. Kupereka ching’anamuro na kupereka ungweru wake, Nehemiya. 8.1-3, 7-8

3. Kumanya unenesko na kusanga kusutuka kufumira kwa Chiuta, Yohane 8.31-32

4. Kusanga chanduro ku umoyo wa Uzimu pa kujipereka kwithu ku Mazgu gha Chiuta MaSalimo 19.7-11

1

D. Vigomezgo vithu (vinthu ivyo tikugomezga kuti ndi vyaunenesko pambere tindambe kusanda na kutanthaulira Mazghu gha Chiuta)

1. Mazghu gha Chiuta ghari pabiri; ndi Nga Uzimu (Mazghu gha Chiuta) kweniso ndi Mazgu gha kulembeka na banthu.

2. Kutanthaulira Baibulo ndi kupurika ivyo likuyowoya kupambana na kuphara ivyo tikughanaghana kuti likuyowoya ( exegesis = kufwatura, not eisegesis=kuzubikamo ).

a. Kufwatura - Kulongosora, kupatawura, na kutantaura chinga’anamuro kufumira mu ivyo viri kulembeka mu chipaturo kwambura kwizamo na maghanoghano ghithu ( kuteka kufumira mu Mazgu kwambura kubizgamo maghanoghano ghithu )

b. Kuzubikamo – Kunjizgamo fundo zithu mu malemba na kuyowoya maghanoghano ghithu kuruska kupurikizga ivyo likuyowoya. Kurichichizga Baibulo kuyowoya ivyo lindayowoyepo pakutebeteska mano ghithu ( Kubazgiramo mu malemba )

2 8 /

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

3. Mazghu gha Chiuta ghajitanthaure ghekha.

a. 1 Bakorinte. 2.13

b. Mateyu. 22.29

c. Luka 24.44-47

1

4. Uvumbuzi wa kurutilira: Uvumbuzi ukurutilira kuvumbukwa mpaka kufikira pa Yesu Khristu apo ukufiskika (i.e., Yesu Khristu ndiyo ndi mlingo uwo kutanthaulira kuri kose kwa malemba kukwenera kuyezgekerapo).

a. Baheberi. 1.1-2

b. Mateyu. 17.5

c. Yohane 1.17-18

d. 2 Bakorinte. 4.3-6

5. Mazgu gha Chiuta ghakwenera kubazgika mwakungweruskika na Mzimu Mtuba.

a. 2 Petrosi. 1.20-21

b. Mariko 12.36

/ 2 9

K U T A N T H A U R A B A I B U L O

c. Milimo 1.16

d. Milimo 3.18

E. Ndondomeko ya nthowa ya Fundo Zitatu mwaufupi, pakatanthawuliro ka Mazgu gha Chiuta

1. Purikiskani umo vinthu vikabira apo Baibulo likalembekanga na ivyo vikachitikanga: Chipaturo panji chibaro cha Mazgu gha Chiuta chingayowoya ivyo chindayowoyepo chara. Ivyo makani ghakayowoyanga liro mwaka, ndivyo ghakuyowoyaso na sono wuwo

1

2. Fundo za chisanisani: Mzimu Mtuba wakuvumbura unenesko wose uwo wuli mu Baibulo na kuwukhazikiska mu mutu wa munthu, njubi, na mu khumbiro la munthu.

3. Bambikizgani ndipo sambiranipo: Mazghu gha Chiuta ghakwenera kugomezgeka na kughapurikira, kuti ngakughasanda na kughasambira waka chara.

II. Kuzirwa kwa kunozgekera mu Mtima pa katanthauliro ka Mazgu gha Chiuta: Mukwenera kuba na Mtima wakuziza 2 Midauko. 16.9a – Chifukwa maso gha Fumu ghakulabiska uku na uku mu charu chose cha pasi kulongolera nkhongono yake mwa awo bakumupulikira na mtima wose.

A. Tikwiza pa Mazgu gha Chiuta mwakujiyuyura mukuromba: Kuzirwa kwa kuromba, Masalimo 119.18.

1. Lombani kuti Mzimu wa Chiuta warongozge, 1 Yohane 2.20-21.

Made with FlippingBook Digital Publishing Software