Ukaboni wa Chipangano chakale pa Yesu Khristu na Ufumu wake, Buku la Msambiri

Libwe ilo Bazengi Bakalikana Lazgoka la Pachinkhodya

Ukaboni wa Chipangano chakale pa Yesu Khristu na Ufumu wake

THE URBAN

MINISTRY INSTITUTE Utebeti wa WORLD IMPACT, INC.

U

K

L

U

A

B

M

I

S

R

I

A

B

M

Buku 9

Visambizgo Vya Kusanda Baibulo

TUMBUKA

BUKU LA MSAMBIRI

Ukaboni wa Chipangano chakale pa Yesu Khristu, na Ufumu wake

Buku 9

Visambizgo vya Baibulo

Layizgo ilo likaperekeka

Layizgo likungweruskika

Layizgo likulongora kuba munthu

Layizgo likusanuzgikira charu chose

Ndondomeko ya Visambizgo ivi yili kufumira mukufukafuka kwa nyengo yitali chomene na wupu wa The Urban Ministry Institute (TUMI) ndipo nkhwakukanizgika kulembaso na kuguliska panji kutandazga kwambura kuzomerezgeka. Wupu wa TUMI ukupereka wovwiri kuwose awo bakukhumba kutebeteska mlimo wawo pa kutandazga ivangeli na kukuzga Ufumu wa Chiuta. Chonde dumbilanani na balongozgi binu na umo mungasangira kuzomerezgeka na beneko ba mlimo uwu. Usange mukuhumba kupulika na kumanya vinandi labiskani pa www.tumi.org and www.tumi.org/license .

Buku la Capstone 9: Ukaboni wa Chipangano chakale pa Yesu Khristu na Ufumu wake: Buku la Msambiri ISBN: 978-1-62932-170-7 © 2005, 2011, 2013, 2015. The Urban Ministry Institute. Mazaza ghose ghali mu mawoko ghawo. Kulemba ka kwamba

mu 2005, kulemba kachibiri mu 2011, Kulemba kachitatu mu 2013, Kulemba kachinayi 2015. © 2017 [Tumbuka] Translated by [Rev. Vincent Kalua] Edited by Damaseko Nyirongo

Kupanga fotokope, kuthandazga panji kuguliska buku ili na mabuku ghanyake wose nkhwakukanizgika, pekha – pekha usange mungasanga kuzomerezgeka kufumira kwa beneko ba mlimo uwu pa 1976 Copyright Act. Kuzomerezgeka kungasangika kufumira ku: The Urban Ministry Institute, 3701 E. 13th Street, Wichita, KS 67208. Wupu wa The Urban Ministry Institute ndi utebeti wa World Impact, Inc. Mazgu gha Chiuta agho ghatebeteskeka mukung’anamulira uku ghafumira mu Baibulo la Chitumbuka la kulembeka na wupu wa Bible Society of Malawi, P. O. Box 740, Blantyre, Malawi, United Bible Societies, 1981

Mndandanda wa Visambizgo

Visambizgo Mwawufupi

3 5 9

Mbiri ya Mlembi

Jando: Kunjizganamo muvisambizgo Vyakukhumbikira pa Kusambira

17

Chisambizgo chakwamba Layizgo ilo likaperekeka

1

59

Chisambizgo chachibiri Layizgo likungweruskika

2

119

Chisambizgo Chachitatu Layizgo likulongora kuba Munthu

3

177

Chisambizgo Chachinayi Layizgo likusanuzgikira charu chose

4

233

Ndondomeko

/ 3

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Mbiri ya Mlembi

Rev. Dr. Don L. Davis ndi mlongozgi wa wupu wa The Urban Ministry Institute na wachibiri mlara kwa Prezidenti wa World Impact. wali kusambira kufumira ku sukulu ya Wheaton College na Wheaton Graduate School, ndipo wakamalizga masambiro ghapachanya gha digiri la Mazgu gha Chiuta mu chilimika cha 1988 ndipo wakalutirizga pakutora masambiro ghapachanya nkhanira muchilimika cha 1989, muvigaba vya Masambiro gha Baibulo na ghakusanda Mazgu gha Chiuta. Wakalutirizga kusambira mpaka wakafika pa uDokotara pa Mazgu gha Chiuta kufmira kusukulu ya University of Iowa School of Religion. Nga ndi mlongozgi mulala wachibiri wa World Impact, wakulabilira masambiro gha banthu awo bakusambira kutebeta mukati mumsumba, kupanda mipingo, baliska mumisumba na balongozgi ba mipingo ya misumba pakaphalazgiro kaweme na awo bakupulika kutumika kuti bakabe mamishonare. Wakulongozgaso wupu uwu pa masambiro ghakuchitira pa intaneti pamoza na utebeti wapakati pa bakayidi wa Prison Fellowship, the Evangelical Free Church of America, na wa Church of God in Christ. Pakuba munthu uyo wali kupokera vyawanangwa vinandinandi waka pa nkhani ya masambiro, Dr. Davis wasambizga mumalo ghanandinandi waka pa visambizgo vyakupambana – pambana. Wali kulemba mabuku ghanandi pa visambizgo vyakulekanalekana pa makani gha Chiuta. Wali kusambizga kusukulu nga ndi Wheaton College, St. Ambrose University, the Houston Graduate School of Theology, University of Iowa School of Religion, na the Robert E. Webber Institute of Worship Studies. Wali kutorapo lwande likuru chomene pa kulemba visambizgo vya wupu uwu wa TUMI vya Capstone Curriculum , wali kulembaso buku la Black and Human: Rediscovering King as a Resource for Black Theology and Ethics . Dr. Davis wali kutorapo lwande lukuru chomene pakusambizga mumawungano gha Promise Keepers, theological consortiums ya kusukulu zikuru – zikuru za University of Virginia Lived Theology Project Series. Wali kupokera chawanangwa cha Distinguished Alumni Fellow Award kufumira ku sukulu ya University of Iowa College of Liberal Arts and Sciences muchilimika cha 2009. Dr. Davis na membara wa Society of Biblical Literature, na American Academy of Religion.

/ 5

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Jando: Kunjizganamo muvisambizgo

Tikumutauzgani, Mzina la nkhongono zose la Yesu Khristu! Mazgu gha Chiuta agho nga kuthutirika na Mzimu Mtuba ghakwima pa kuchitira ukaboni za Yesu Khristu wa Nazareta. Iyo ndipo pera wakupereka umoza, kulutirizga na kukoleranako pakati pa chipangano chakare na chasono, ndipo palije uyo wangaphara mbiri panji kabiro keneko ka Baibulo kwambura kwima pa Yesu pakuti iyo ndiyo ndi ntchindamira ya Mazgu ghose gha Chiuta. Yesu ndiyo Mutu wakudumbika mu Baibulo lose (Yohane 5.39-40). Muchisambizgo ichi, tikulabiska vinji mwavinthu ivyo ndi vyakulongora ukaboni wa Baibulo mu Chipangano chakare pa kumupanikizgira Yesu kuti ndiyo ndi Mesiya, nakuwona umo vilongolero ivyo vikutiwoneskera umo tingakolera ukaboni uwu na nkhongono zose pa Mazgu ghose gha Chiuta. Mwakusazgirapo, muchisambizgo ichi tilabiskenge ubare wa chipangano chakare na chasono kwizira mu fundo ya uvumbuzi wakulutilira na kugota mwa Yesu Khristu, ndiposo na kuwona umo makani, mawupu, na banthu ba muchipangano chakare bakuwoneskera nkhani yose umo tingapulikiskira ubare ukuru wa Chiuta na bakuwombokwa wose mwa Yesu Khristu. Chomenemene, tisambirenge vinthu na banthu awo bakwimira Yesu Khristu mu chipangano chakare na milimo iyo bakatebeta. Mlimo wa Yesu nga ndi mu Ntchimi (Mosesi), mlimo wake wa Sembe Mlara (Melchizedek), ndipo mlimo wake wa Ufumu (David). Pa umaliro, tighanaghanirenge kabiro na kawonekero ka fundo ya uvumbuzi wakulongora Mesiya nga ndi umo ukukoleranako pa kutipa ukaboni ukuru wa Yesu Khristu wa ku Nazareta na kufiska kwake kwa mlimo wake nga ndi Khristu na Ufumu wake. Muchisambizgo chithu chakwamba, Layizgo ilo likapelekeka, tisandenge ubare wa Chipangano Chakare na Chipangano Chasono kwizira mu fundo ya uvumbuzi wakulutilira . Tilabiskenge umoza wa chipangano chasono na chipangano chakare apo ghakukoleranako na Yesu Khristu na Ufumu wake, na kughanaghanirapo upadera wa kufiskika kwa layizgo, na umo vikugumanizgira na kupanga chisambizgo cha Mazgu gha Chiuta kuba ghamoza pa kupanikizgira Yesu Khristu na Ufumu wake. Umoza wa Mazgu gha Chiuta mu unenesko wake ukuwonekera mu phangano la Chiuta pakutuma mponoski ku banthu, kwizira mwa iyo mulwani wa Chiuta, Satana wati wabwanganduke, ndipo banthu basange chiponosko. Mu makani ghaweme (protoevangelium) (uthenga wa Ivangeli wa kwamba mu buku la Vya mu Mtendeko 3.15), kwizira mu phangano lakupaturika la Chiuta kwa Abrahamu na kulutilira kwake ku banthu banyake pakupereka chigomezgo mwa kwiza kwa Mesiya. Ichi ndicho chikupereka umoza wa Chipangano Chakare na chimwemwe

6 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

chakufiskika kwake mu Chipangano Chasono ndipo vyose vikufiskikira mwa Yesu Khristu. Yesu ndi mbuto ya Mwanakazi (Vya mu Mtendeko 3:15) kweniso ndiyo ndi mbuto ya Abrahamu. Muchisambizgo cha chibiri, Layizgo likungweruskika , tikusanda umo vinthu, banthu, vyakuchitika mu Chipangano Chakale vikwimira vinthu, banthu, vyakuchitika vya munthazi muchipangano chasono na umo vikubikira pamoza Chiuta na banthu bakuponoskeka wose mwa Yesu Khristu. Tilabiskenge vizgezge vya vyamnthazi ivyo vikuvumbura vinthu ivyo bina Israyeli bakendamo, bamumphapu ya Abrahamu na banthu ba Chiuta, bakwimira kuyaniskika uko kungatovwira kupulikiska ubare wa Chiuta na bakuwombokwa mwa Yesu Khristu. Tilabiskenge mlimo wa Vyakuyaniska na Vizgezge mukusanda kwithu kwa Mazgu gha Chiuta, na kufufuza vinthu vinayi ivyo ba Israyeli bakajumphamo, mu mbiri yawo, ivyo vingatovwira kupulikiska Chipangano Chakare, chomenemene pakuba ukaboni wa Yesu Khristu na kuwusa kwa Ufumu wake (tikulabiska Kufuma, kupoka charu cha Kanani, kunjira mucharu chaphangano, na kuwezgereka kwa Israyeli kufuma mu wuzga ku charu cha Babulo). Mu chisambizgo ichi tilabiskengeso na umo Chipangano Chakare chikuperekera ukaboni wa Yesu Khristu mu Sembe izo zikaperekekanga mu Chipangano Chakare. Yesu wa ku Nazareta ndiyo ntchakukoleka icho chikufiska Chisopo chose cha mu Chihema chakusoperamo, Tempile la mu Chipangano chakare, Msofi wakufiska mlimo wa bina Levi, Sembe zose izo zikaperekeka mu chihema chakusoperamo na mu Tempile, maphwando ghose ghachisopo agho bina Israyeli bakachitanga. Mukachitiro kose, vinthu vyose ivyo vikachitikanga, banthu wose, na mawupu wose agha ndi VIZGEZGE vyakwimira Yesu Khristu mu Chipangano Chakare. Yesu ndiyo wakufiska layizgo la Chiuta kwa Abrahamu. Chisambizgo cha Chitatu chikulabiska pa mutu wakuti Layizgo likulongora kuba munthu , wene wuwo ulato wake ngwakulabiska pa vizgezge vya mu Chipangano Chakare ivyo vikwimira Yesu Khristu na utebeti wake mu Chipangano Chasono. Tilabiskenge vizgezge mu Chipangano Chakare ivyo vikulongora Yesu kuba Ntchimi, Msofi, na Fumu, pakughaghanira mlimo wa Mosesi pakuba chizgezge cha Yesu mu utebeti wake nga ndi Ntchimi, Melchizedek chizgezge cha Yesu pakuba wa Msofi Mlara ndipo Fumu Davide pakuba chizgezge cha Yesu mu utebeti wake wa Fumu ya banthu ba Chiuta. Tiwonengeso pa vizgezge vinandi vya banthu, maluso, machitiro na midauko pakachitikiro kake pa kutovwira kupulikiska Yesu na utebeti wake pakuba mutu wa banthu wose, mponoski wa babare bake, na wakurwa nkhondo pakuthereska barwani ba Chiuta na Ufumu wake. Banthu aba bakwimira Yesu, Adamu, Yosefe, na Yoshuwa. Mu banthu aba layizgo la Chiuta pa kuwombora banthu na kubawezgera kwa iyo ghakuwoneskeka kubanthu wose kuti bawone.

/ 7

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Pa umaliro, tijalenge chisambizgo chithu na chisambizgo cha chinayi, Layizgo likusanuzgikira charu chose Apa tikughanaghanira kabiro na kulongosoreka kwa Mesiya mu Chipangano Chakare kwizira mu uchimi apo tikupika ungweru wa ukaboni wa Yesu Khristu na Ufumu wake. Tiperekenge kupanikizgira kwa Uchimi wa Mchipangano cha Kare na kupereka mndandanda wakuphalirathu zakwiza kwa Mesiya na Mlimo wake na umo makani agha ghakufiskikira mu Chipangano Chasono, chomenemene ivyo vili kufiskikira mwa Yesu kwakuyana na kubabika kwake, umoyo wake, kuzguka kwake kubakufwa, na umo wati wizeso mu Uchindami wake. Tilabiskengeso nkhani yakuzirwa chomene ya umo Chiuta wali kusanuzgira Phangano na Chitumbiko cha Abrahamu, layizgo ilo lili kusanuzgika kufika ku chisambizgo cha Bapostole, mwakuti chikusazgako banthu wose. Tilabiskengeso makora na umo Chipangano Chakare chikuphalirathu za kwiza kwa Mesiya mu buku la Milimo na mu Makalata, ndipo tiwonenge kuti Chiuta wa Nkhongono zose, Chiuta wa unenesko na wamoyo, kuti wafiska layizgo lake kwa Abrahamu pera chara kweni wasazgirako banthu ba mtundu muchiponosko ichi. Palije mlimo ukuru uwo ungachitika pacharu kuluska kuba mtebeti pamoza na Fumu kwakuyana na vesi ili, “Uyezge chomene kujilongora kuti ndiwe wakuzomerezgeka kwa Chiuta, nga ndi munthu wa ntchito mwene uyo kuti wali na soni chara; usambizgenge makora mazgu gha unenesko” (2 Tim. 2.15). Unkhwantha pa kutanthaura na kugaba makora Mazgu gha Chiuta kukukhumbikwa kuti Mtebeti wa Chiuta wabe na kabiro kakubika Khristu pakatikati pa kabazgiro na katanthauliro ka Mazgu ako kakufumira pakuwona umo Chipangano Chakare chikumubikira Yesu panthazi na kuchitira ukaboni na iye ndiposo pakuba mweneko wa makani mu Baibulo lose. Nkumbiro lane ndakuti Mzimu Mtuba wamuvumbulireninge uchindami na ufumunkhuru wa Yesu uwo ukusangika mu Chipangano chakale wenewuwo ukumanya kusintha ise nga umo Paulosi wakuyowoyera kuti: “Kwene ise tose na visko vyambura kudikika, para tikudodoliska Uchindami wa Fumu tikusinthika kufuma ku Uchindami uwu na kuya ku uchindami unayake, ndipo tikukonzgana nkhanira – nkhanira na Fumu yeneiyo nd Mzimu.” (2 Bakorintho 3.18). Panji kalata wa ku Baheberi wativumbulira Uchindami wake kwa ise, na kutisintha apo tikuzgoka kuba basambiri ba Mazgu gha Chiuta na lwana lose! - Rev. Dr. Don L. Davis

/ 9

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Vyakukhumbikira pa Kusambira

• Mabuku agho tikusachizgira kuti mungaba nawo • Chisambizgo chili chose cha Capstone chili na mabuku ghake agho ghakusambirika muchisambizgo chose. Tikumuchiskani kuti mubazge, muwonepo na lwana lose na kutorapo lwande mwakovwirika na basambizgi binu pamoza na basambiri banyinu. Chifukwa cha kusuzga kwa kasangiro ka mabuku, tikuchiska kuti mulimbikire kubazga mabuku agho tampani na agho ghali pa intaneti yithu pa www.tumi.org/books • Pakukhumbikwaso chakulembera na chakulembapo nyengo zose apo mukusambira • Fee, Gordon D. and Douglas Stuart. How to Read the Bible for All its Worth . Grand Rapids: Zondervan, 1982. • Montgomery, J. W. ed. God’s Inerrant Word . Minneapolis: Bethany, 1974. • Packer, J. I. “Fundamentalism” and the Word of God . London: IVP, 1958. • Sproul, R. C. Knowing Scripture . Downers Grove: IVP, 1977.

Mabuku na vya Virwero vinji

Mabuku Ghakusazgirapo

1 0 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Magiredi na Malikisi ghake

Vyakukhumbikwa pa kusambira

Kusangika mukalasi na kutorapo lwande.............................. 30%

90 pts

Vilingwa..................................................................................... 10%

30 pts

Mavesi gha pa mtima............................................................... 15%

45 pts

Mlimo wa kujima Mazgu......................................................... 15%

45 pts

Mlimo wa utebeti winu............................................................ 10%

30 pts

Kubazga na Mlimo wakutolera kunyumba........................... 10%

30 pts

Vilingwa vya umaliro................................................................ 10%

30 pts Malikisi ghose: 100% 300 pts

Vyakukhumbikwa pa kupanga ma Giredi

Kusangika mukalasi ntchakukhumbikwa chomene. Kujomba kukalasi ntchambura mapokelereko ndipo vikukhizga giredi linu. Usange muli na chifukwa chakwenelera chomene kuti mujombe kukalasi, Chonde manyiskani basambizgi binu kwambura kutondeka. Usange mwajomba, woneseskani kuti mufufuze kufumira kubanyinu, milimo iyo bali kupika ndipo muwoneseske kuti mwachita mwakwenelera. Visambizgo vinandi ivyo vikukhwaska chisambizgo ichi, vikuchitika mwakudumbirana. Mwantheura, mukwenera kuwoneseska kuti mukutorapo lwande chomene pakudumbiranan kuli kose. Kusambira kuli kose kukwamba na vilingwa vifupi chomene, kufumira pa vinthu vipusu waka ivyo vikufumira musambiro la dazi na dazi. Nthowa yiweme yakunozgekera mayeso nkhuweleramo ivyo mukasambira muchisambizgo chajumpha kufumira mu buku la msambiri na ivyo mukalembapo kufumira mu ivyo mukasambira. Mazgu ghakusunga pamtima ngakukhumbikwa chomene muchisambizgo ichi na muwutebeti winu, kweniso nga ndi munthu wakupulikana apo mukulongozga mpingo. Pali mavesi ghachoko waka agho mukwenera kusunga, kwene nga kuzirwa chomene mukabiro kake. Nyengo yose ya chisambizgo mukhumbikwenge kuphara mavesi agho mwasunga pamtima kwizira mukuphara panji kulemba. Mazgu gha Chiuta ntchirwero icho Chiuta wali kupereka kuti banthu bake bakhozgeke ku mlimo wake (2 Timote. 3.16-17). Kuti mumanye kufiska vyakukhumbikwa pa kusambira uku, mukwenera kusankha chipaturo na kupanga kafukufuku wakwenelera (kubazga, kusanda mwakujima malemba). Kusambira kwinu kupereke vyakulemba vyambura kujumpha mapeji ghankhonde muwutari

Kusangika mukalasi na kutorapo lwande pamasambiro

Vilingwa

Mavesi gha pa Mtima

Mlimo wa kusanda Mazgu gha Chiuta

/ 1 1

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

apo mukulabiska pa chigaba chimoza cha Mazgu gha Chiuta pa ivyo mwasambira muchisambizgo ichi. Ndi khumbiro lithu na chigomezgo chithu ntchakuti muti mufikengepo chomene pa fundo yakuti Mazgu gha Chiuta ghakumanya kusintha na kukhozga umoyo winu na umoyo wa banthu awo mukubatebetera. Apo mukwendamo muchisambizgo, mukwenera kuba bakujipereka pakusanga chipaturo chifupi chomene pa mutu uwo mwajisankhira kuti muwusambire mwakufikapo. Ndondomeko ya mlimo uwu yili pa peji 10 mpaka 11 ndipo yidumbikenge makora pakwambilira pa chisambizgo ichi. Ivyo tikukhazga ndi vyakuti basambiri batebeteskenge ivyo basambira pa umoyo wawo wa dazi na dazi a pa utebeti wawo. Msambiri wakukhumbikwa kuti wanozge mwakulemba, makani gha utebeti wake uwo ukulongora fundo izo wasambira na umo wamkutebetera kuwaro. Ndondomeko ya umo vinthu vikwenera kubira vilikulembeka pa peji 12 ndipo vidumbikenge mwalwana lose. Mlimo wa mu kalasi na wakukachitira kunyumba: milimo iyi yiperekekenge na msambizgi winu panji muyisangenge mu buku linu la Msambiri. Usange muli na fumbo na umo mlimo uwu wenderenge, fumbani basambizi binu. Ntchakuzirwa chomene kuti basambiri babazgenge ivyo bapika kuti babazge kufumira mu Baibulo na mumabuku ghanji mwakuti banozgekere visambizgo na vidumbirano vyawo. Chonde perekani ivyo mwabazga, kufumira mu buku la msambiri, sabata na sabata. Pali mwabi wakupokera malikisi ghakusazgirapo kwa awo babazga mwakusazgirapo pa mlimo uwo mwapika. Pawumaliro wa visambizgo ivi, msambizgi waperekenge vilingwa kubasambiri ivyo bamulembera kunyumba kwambura kubekera pa buku. Msambiri wafumbikenge mafumbo agho ghavwirenge pakurabiska ivyo mwasambira muchisambizgo chajumpha na umo chamovwilirani na umo mwasinthira kaghanaghaniro na katebetero kinu mu utebeti uwo Chiuta wali kumupani. Msambizi wamupaninge Madazi ghakuperekera viringwa vinu mwakuti vichongeke. Kuchonga Magiredi ghabenge mwantheura ndipo ghaperekekenge kumusambiri wali yose pa umaliro wachisambizgo chiri chose na kulembeka pa buku lake la vilingwa kwakuyana na umo wakukwelera: A - wachita makora kwakuruska D - wakwera B – wachita makora kwakujumphiska F - wagongoweska C - wakhorweska I - watondeka

Mlimo wa Utebeti

Kutorapo lwande mu kalasi na Mlimo yakukachitira kunyumba Vyakubazga

Vilingwa vya pawumaliro vya kutolera kunyumba

1 2 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Magiredi ghakulongora na umo munthu wachitira, ghaperekekenge (A+, A-, B+, B- C+, C-) pa mlimo uli wose uwo msambiri wachita. Mlimo wakwiza mwakuchedwa panji kutondeka kupereka mlimo vikhizgenge giredi la msambiri, mwantheura mukwenera kunozgekera mwalubiro na mwalwana lose kuphara kubasambizgi binu ivyo mukuwona kuti vingamutangwaniskani. Mlimo wakusanda Mazgu gha Chiuta Nga ndi lwande linu lakutorapo lwande pa masambiro ghinu muvisambizgo vya wupu wa Capstone Ukaboni wa Chipangano chakale pa Yesu Khristu na Ufumu wake mukhumbikenge kuti muchite mlimo wakujima malemba (Kubazga na kusanda Malemba) pa chimoza mwa chipaturo pa mabuku agho ghaperekeka apa:  MaSalimo 19.7-11  Yesaya 55.8-11  1 Bakorinto 2.9-16  2 Timoti 3.15-17  1 Petros 1.22-25  2 Petros 1.19-21 Ulato wa mlimo wakujima ngwakuti musange mwabi wakuti muchite mlimo uweme wa kubazga na kusanda chipaturo chikuru pa makani gha kabiro na mlimo wa Mazgu gha Chiuta. Apo mukubazga chimoza cha vipaturo vyapika apa (panji chipaturo icho msambizgi winu wampani), chigomezgo chithu ntchakuti msambiri mulongorenge mu mlimo winu umo masambiro agha ghamovilirani kupokera ungweru kufumira mukumanya unenesko uwo Mazgu gha Chiuta ghakupereka pa umoyo winu na ku uzimu winu wuwo apo mukulutilira kuba basambiri ba Yesu na mukulongozgera banthu pa mpingo winu wuwo. Pa Baibulo sitade yinu, kuti mujime makora, mukwenera kujipereka kupulikiska ching’anamuro cha makani nga ndi umo ghakapulikikwiranga mu nyengo iyo ghakalembekera. Usange mwamanya ching’anamuro cha Mazgu gha Chiuta mwantheura, ndipo sono mungamanya kusanga fundo izo zikupanga ching’anamuro ku nyengo zose, ku banthu wose. Nthowa yipusu ya mastepu ghatatu iyo yingamanya kumovwirani apo mukubazga Mazgu gha Chiuta ndi iyi: 1. Kasi Chiuta wakayowoyangachi ku banthu awo bakaghapokera makani agha kumtendeko nga ndi umo ghakalembekera? 2. Pali fundo wuli izo zikusambizgika mumakani agha izo ndi zaunenesko ku banthu wose, kuli kose kuno kulero? 3. Kasi Mzimu Mtuba wakuyowoyachi kwa ine pa fundo izi ndipo wakukhumba kuti ndichitechi pa umoyo wane? Usange mwazgora mafumbo agha pakubazga Mazgu kwinu, muli bakunozgeka kulemba ivyo mwasambira.

Ulato

Mndandanda wa visambizgo na Kabiro kake

/ 1 3

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Chiyerezgero umo vyakulemba vinu vikwenera kubira: 1. Lembani icho mukughanaghana kuti ndiyo ndi fundo yikuru panji mutu wankhani pa ivyo mwabazga pa makani agho mwasankha. 2. Lembani mwaufupi ching’anamuro cha makani agho mwabazga (mungalemba muvipitika vibiri panji vitatu, panji usange mungakhumba mungalemba makani ghakukonkhoska mavesi ghatatu mwapachoko – pachoko) 3. Perekani ndondomeko ya fundo zikuru – zikuru zitatu panji ungweru uwo Mazgu agha ghakupereka pa Mazgu gha Chiuta . 4. Pharani umo fundo, panji nkhani yose yikuyanira na fundo izi: a. Umoyo winu wa Uzimu na kendero kinu pamoza na Yesu b. Umoyo winu na utebeti winu pa mpingo winu c. Vyakuchitika na masuzgo ghamchigaba chinu na muzi winu mwachisanisani Nga mbuvwiri panji ulongozgi, Chonde fwatukani pa kubazga vyakulembeka ivyo mwapika, panji kukonkhoska, ndipo musazgane na ivyo mwalemba imwe ndipo musazgemo muvyakulemba vinu. Woneseskani kuti mukupereka ntchindi ku wose awo mwatorako zeru zawo. Tebeteskani mukulemba kwinu ukaboni pa ivyo mwatora kwabene munthowa yili yose iyo njakwenelera kwa imwe. Nthowa yili yose iyo imwe mwasankha kuchitira ukaboni njiweme waka. Chakukhumbikwa ntchakuti: 1. Tebeteskani nthowa yimoza pera pakupereka ukaboni muvyakulemba vinu vyose. 2. Longorani apo mwatebeteska zeru panji vyakulemba vya banthu banyake ndipo perekani ntchindi kubanthu awo (kuti mumanye vinandi wonani, mwakovwirika na basambizgi binu, buku la Documenting Your Work: A Guide to Help You Give Credit Where Credit Is Due mu yimoza mwa ndondomeko) Woneseskani kuti mlimo winu wa kujima malemba, apo mukupereka wuli na vyakwenelera ivi • Njakulemba makora panji njakutayipa. • Ndi mulimo wakufumira pa vipaturo ivyo vyapika pachanya apo • Mwapereka munyengo yake (kuchedwa chara). • Mapeji ghalipo ghankhonde. • Mlimo winu ukulondezga ndondomeko iyo yili pachanya apo, yalembeka makora mwakuti wakubazga wakulondezga makora

1 4 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

• Yikulongora kukoleranako na ivyo vikuchitika pa umoyo wa banthu na utebeti kuno kulero Mungenjerwanga na kulongosora uku; uwu ndi mlimo wa kubazga na kusanda Mazgu gha Chiuta! Icho mukukhumbikwa kulongora muvyakulemba vinu ndi vyakuti muli kubazga Mazgu gha Chiuta, mwalemba mwaufupi na kupereka ching’anamuro chake, mwatoramo fundo ndipo mwalongora umo zingamovwilirani pa umoyo na utebeti winu. Mlimo wa kujima ndi malikesi 45, ndipo ghakuyimira 15% pa mayeso ghinu ghose, ntheura woneseskani kuti vyakulemba vinu ndi viweme chomene na vyakulongora umanyi pa makani gha Chiuta mwakuti musange malikesi ghanandi Mlimo wa Utebeti (Ministry Project) Pakuti mazgu gha Chiuta ngamoyo ndipo ngakuchitachita na nkhongono. Ngakuthwa kuruska lupanga lwa wuyi kosekose. Ghakupolota na kuya kagaŵa pakati pa umoyo wa munthu na mzimu, na pakati pa marunga na wongo wuwo. Ghakumanya kweruzga maghanoghano na dazgo la mu mtima Baheberi 4.12). Mpostole Yakobe wakudidimizga kukhumbikwa kwa kuchita Mazgu gha Chiuta, kupulikizga waka chara. Tikuchiskika kughachita, na kughapulikira. Kuleka kuchita ntheura, Yakobe wakusachizga kuti vikuyana waka na munthu mweneuyo wakujilabiska pa galasi ndipo kuti wakujinozga chara ndipo wakuluwa umo wakawonekeranga. Munthowa yili yose, uyo wakuchita Mazgu gha Chiuta wabenge wakutumbikika chomene pa vyose ivyo wakuchita (Yakobe 1.22-25). Khumbiro lithu ndakuti muti mubikenge pa umoyo winu Mazgu gha Chiuta na vyose ivyo mwasambira, mwakukoleranako na ivyo mukujumphamo pa umoyo winu, na mu utebeti winu pa mpingo winu. Ntheura, chakuzirwa chomene pa kumalizga visambizgo ivi ntchakuti imwe mumanye kulemba umo utebeti winu wubirenge mwakuti mumanye kuvwira banthu kufumira pa ivyo imwe mwasambira. Pali nthowa zinandi izo mungachita pakufiska vyakukhumbikira ivi pakusambira kwinu. Mungakhumba mungachita mwakufumba munthu, panji kalasi la Sande Sukulu na mawupu gha banthu awo bakukumana pa mpingo winu awo mukutebeta nawo ku utebeti winu. Icho mungachita ntchakudumbirana nabanyinu ivyo mwasambira mukalasi linu. Mungadumbiranaso nawo ivyo mwasanga mu mlimo winu wa kujima. Fwatukani pakuchita mlimo winu uwu. Sangani nthowa zinu na zinu pakachitiro ka mlimo winu. Pakwamba pa visambizgo, mukwenera kudumura nthowa iyo

Kuchonga na kupereka Giredi

Ulato

Ndondomeko na Chisambizgo mwaufupi

/ 1 5

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

mupelekerenge vyakusanda vinu ndipo mudumbirane na msambizgi winu. Fikanipo mwalubiro pa makani agha, kukana kusuzgika panthazi. Usange mwapanga udumuliro winu, lembani ndipo perekani ndondomeko yinu ku basambizgi binu mwalubiro. Mwaufupi mungasazgirapo vinthu ivi: 1. Zina linu 2. Maro agho mukasambizgirako, banthu awo mukasambizga 3. Mwaufupi, longosorani na umo mukasambizgira na umo banthu bakavwirikira, uweme uwo mukakumana nawo na ivyo banthu bakayowoya pa umaliro wakusambira 4. Pharani ivyo mukasambirako Mlimo wa utebeti wuli na malikesi 30 iyo ndi 10% ya giredi lose, ntheura woneseskani kuti mukuyowoya mwakufikapo na lwana lose mwakuti mupike malikisi ghanandi.

Kupereka Giredi

/ 1 7

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Layizgo Likuperekeka

CHISAMBIZGO CHAKWAMBA 1

Tampokelerani ku visambizgo, mu Zina la nkhongono la Yesu Khristu! Pa umaliro wakubazga kwinu, kusanda, kudumbirana na kutebeteska ivyo mwasambira muchisambizgo ichi, mumanyenge kuchita ivi: • Kulongosora ubare wa Chipangano Chakare na Chasono kwizira mu Fundo ya Uvumbuzi wakulutilira, uwo ukukhozgera kuti Chiuta wali kujivumbura yekha mwapachoko pachoko kweniso na mwakufikapo mu mbiri ya banthu bake na mwakufiska uvumbuzi wake mwa Yesu Khristu. • Kulemba vyakuchitika mu Uvumbuzi wakulutilira, mwakusazgapo kujivumbura kwa Chiuta luta – luta, kwizira mu chilengiwa, kwizira mukujiwoneska na vyakuchitika, na mu mazuba gha umaliro mwa mwana wake Yesu Khristu. • Kuwoneska umo Chipangano Chakare chikulongosolera na kuvumbura Chipangano Chasono kwizira mwa Yesu Khristu, na umo ma Pangano ghose, gha mu Chipangano Chakale na Chasono ghakulabiska pa uvumbuzi wakuzura/wakufikapo wa Chiuta mwa Yesu Khristu na kuwusa kwa Ufumu wake. • Mulembeso kayowoyero ka Augustine pa ubare uwo ulipo pakati pa Mapangano ghabiri agha: “Muchipangano chakare, Chipangano chasono chikubisikamo; mu Chipangano Chasono, Chipangano Chakare chikuwonekera.” • Perekani ungweru pa kukoleranako uko kukubanya na kulongosora ubare wa Chipangano Chakare na Chipangano Chasono, mwakusazgapo umo Chipangano Chakare chikupelekera ukaboni wa kwiza kwa Yesu Khristu, Chipangano Chakare chikukhazga na kulindizga kwiza kwa Yesu Khristu, ndipo Chipangano Chasono kuba pa umaliro wa uvumbuzi wa Chiuta kwizira mwa Yesu Khristu, Chipangano Chakare kuba Chizgezge cha Yesu Khristu na mlimo wake (vyakuwonekerathu) ndiposo Chipangano Chasono kuba vyakulongora vizgezge, Chipangano Chakare pakuba uvumbuzi wa Chiuta wambura kufiskika ndipo uvumbuzi wa Chipangano Chasono pa kuba uvumbuzi mwa Yesu Khristu wene uwo wambika ndipo Chipangano Chakare kuba Chiponosko cha Chiuta chene icho chaperekeka ku charu chose mu Chipangano Chasono.

Ulato wa Chisambizgo

1

1 8 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

• Konkhoskani mwakulemba ching’anamuro na vigaba vya Layizgo na kufiskika kwa kabiro ka Uvumbuzi wa Chipangano Chakare, wene uwo ukukhozgera layizgo la Chiuta ku wakusoleka wake mwene uyo ndiyo wali kwiza kuwombora banthu na kuparanya mlimo wa murwani wa Chiuta, layizgo ilo lili kufiskika mwa Yesu Khristu wa ku Nazareta. • Longorani mavesi agho ghakupereka ukaboni wa kukoleranako kwa Chipangano Chakare na Chasono apo Chipangano chakare chikuchitira ukaboni chipangano chasono pa kwiza kwa Mesiya na kufiskika kwake mwa Yesu Khristu (Labiskani pa Luka 22.25-27, 44-48; Mateyo 5.17-18; Yohane 1.45; 5.39-40; Baheberi 10.5-10 pamoza na Masalimo 40.6-8). • Longosorani vyakulondezgapo vya mutu wa Kufiskika kwa Layizgo mu Chipangano Chakare, chomenemene na umo mutu uwu ukusachizgira kuti kabiro ka Mesiya kangamanya kuwoneka mu mbiri ya Bapapi ba fuko la Isirayeli, uchimi wa Mesiya na makhaliro agho ghakusachizgikira na Marango gha Chiuta. • Longosorani umo mutu wa Layizgo na kufiskika kwake ukukhozgera umoza wa Chipangano chakare na Chasono, kwakuyana na umo Chiuta wakukhumbira kujivumbura, kuwombora banthu, nakuchita ivi kwizira mu phangano lake kwa Abrahamu na ba mumphapu yake mwa Yesu Khristu. • Longosorani makani gha protoevangelium, kupharazgika ka kwamba kwa Ivangeli mu Vya mu Mtendeko 3.15, mwakuphara vididimizgo vya malayizgo mwakusazgirapo kukwiyirana uko kulipo pakati pa njoka na mwanakazi na mphapu yawo, njoka yiti yipwetekenge chitende chake ndipo mwana wa mwanakazi wati wapwetekenge mutu wa njoka. • Pharani vyakulondezgapo vya fundo ya protoevangelium, mwakulabiska makani ghakuti Chiuta wati waperekenge ku banthu mponoski kwizira mu mphapu ya Mwanakazi mwene uyo wati wapwetekenge na kuparanya njoka, nanga wuli chitende chake chiti chipwetekenge; Yesu wa ku Nazarete ndiyo ndi mphapu ya mwanakazi uyo wati wamarenge mlimo wa Satana. • Fufuzani layizgo la Chiuta kwa Abrahamu nga nkhulutilira kwa layizgo lake, mwakusazgirako fundo yakuti Abrahamu na mphapu yake bati babe nthowa ya chiponosko na kuwezgekeramo kwa banthu kwa Chiuta ndiposo na kuwezgera banthu ba charu chose kwa Chiuta; Yesu wa ku Nazareti wakupharika kuba mphapu ya Abrahamu mu Chipangano Chasono, kufumira mu ukaboni wa Bakutumika.

1

/ 1 9

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Msungiliri wa Layizgo

Kujipereka

Vya mu Mtendeko 3.15 - Nditi ndiŵike urwani pakati pa iwe na mwanakazi, pakati pa mphapu yako na mphapu yakhe. Iyo wati waphwanyenge mutu wako, ndipo iwe uti urumenge chitende chakhe. Kasi mukusungilira malayizgo ghinu ku banthu, panji mukutondeka kusunga na kufiska ivyo mwapangana? Wupu wakumanyikwa wa chibaro cha banarume bali kujipa zina lakuti “ Basungiliri ba Layizgo,” bakuphara vigaba vinkhonde na vibiri (7) ivyo bakupangana kwa Chiuta na kwa yumoza na munyake pakusungilirana na kufiska mapangano ghawo kwa Chiuta. Fundo ya Layizgo njakuzirwa chomene mu wuzengezgani withu, kufumira mukutemwana kwithu pa nthengwa, kufikira nyengo yakufumiramo mucharu, tikukhalira mapangano na malayizgo. Unenesko, fundo ya phangano na layizgo njakuzirwa chomene na yapachanya chomene mu madazi ghithu. Mapangano ghakupangika pakati pa vyaru, balongozgi ba vyaru, bankhondo, mawupu gha vyamalonda, banthu bamumbumba yimoza, na bakutebeta milimo. Kwambura fundo na kabiro kakusunga malayizgo na mapangano, charu chose chitondekenge kwenda. Chinthu chimoza chipusu chomene na chakwenelera icho ntchakovwira pa kupulikiska makora nkhani ya Baibulo ndi fundo ya kupangana na kufiska malayizgo. Munthowa yimoza, Baibulo lose likwenera kuwoneka kuba nkhani ya Chiuta, Kajiyimire payekha, apo wakulayizga na kufiska, Chiuta wa Isirayeli, Yaweh, Chiuta na Dada wa Fumu yithu Yesu Khristu mwene uyo wakulayizga ku banthu bachigaruka (Adamu na Hava) na chinjoka icho chikampusika Mwanakazi. Muchigaba cha Malemba ichi, Chiuta wakupangana, layizgo ilo likhwaskenge chinjoka na mwana wa Mwanakazi. Mu masambiro ghakukhwaska makani gha Chiuta (theology) layizgo ili likuchemeka kuti “protoevangelium,” kung’anamura kupharazgika kwa Ivangeli ka kwamba, wene uwo mbu thenga wa Chiponosko ku banthu wakwamba mu Baibulo. Apa Chiuta ndikuti wakubika lufura lwa chiponosko cha banthu mwaufupi chomene. Kubikika kwa nkhani iyi kukulongora kwananga uko bakananga banthu babiri bara bakudankha, Adamu na Mwanakazi wake Hava apo bakarya chipasi cha nkhuni ilo Chiuta wakabakanizga. Njoka, ndiyo yikamupusika Hava mwakuti waleke kupulikira Chiuta pa kurya chipasi cha mkhuni lakukanizgika. Adamu na Hava bali pamaso pa Chiuta wose babiri mwene uyo wakuberuzga. Pakuyowoya kwa njoka yira, Chiuta wakuphara pakweru na vyakunthazi ivyo vikupangiska chigaba ichi cha malemba kuti ube uthenga wakwamba wa kuwumaliro chiponosko cha banthu mu Baibulo.

1

2 0 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Chiuta apa wakuphara kuti ulato wakhe wakupaturika wa chinjoka ngwakubikapo mphatukano yambura kumara pakati pa munthu na chinjoka. Mphapu ya munthu Mwanakazi yiti yikandire pasi na kuswa mutu wa chinjoka. Chizgezge cha nkhani iyi ya chinjoka na mphapu ya munthu mwanakazi yili pa mtima wa makani gha chiponosko cha Chiuta mu Baibulo. Chiuta wakuti Pachifukwa cha chachigaruka cha banthu. Chiuta wakuti, chifukwa cha kwanangwa kwadara uko banthu bakachita, wabikako ubare kuchanya kwene kuko kuzamkhara muyirayira, ulwani wambura kumara pakati pa njoka na munthu. Kufumira pa kubazga kwa Mazgu agha, nkhwantha za Mazgu gha Chiuta za Chiyuda zili kuwona kuti nkhupharazga kwakwamba kwakwiza kwa Mesiya, mphapu ya munthu, munthu uyu mwene uyo wizenge kufumira mu Mwanakazi kwene wizamkuyimarizga njoka na maboza ghake, upusikizgi, na kujitemwa uko kuli pakati pa banthu. Tikumanya kuti layizgo la Chiuta libabikaso na Abrahamu na Chiuta mwene uyo mphapu yake yiti yibenge chitumbiko kubanthu wose (Vya mu Mtendeko 12-13). Layizgo ili la mbewu ya mphapu ya munthu, muhaliri, na wankhondo wa kutumbikika mwene uyo wati wazgenge mlimo wa Satana, wakatumphuskika kwizira mu mwana wa Abrahamu, Isaki, na Yakobe na kuperekeka ku mphapu ya Yakobe, Yuda (Vya mu Mtendeko 49). Layizgo ili likuwoneka mu chipangano chakare chose, kwizira mu mbumba ya Yuda, mpaka apo likupharika pakweru kuti Layizgo ili ndi mwana wa Davide mwene uyo wati wakharenge pa chizumbe cha Davide kwa myirayira (labiskani pa 2 Sam. 7), ndipo zintchimi zikusazgirapo pa layizgo ili (mwachiyerezgero Yesaya 9.6-7; 53.1-12). Pa umaliro, Mphapu ya Mwanakazi iyo yili kuvumbukwa mu Chipangano Chasono kuba Yesu Khristu, mwene uyo iye payekha ndi kufiskika kwa layizgo la Fumu ilo likwiza mucharu na uyo wizamkuponoska banthu bake, kubawezgereska kwa Chiuta pamoza na chilengiwa chose, na kuwusa kwa myirayira nga ndi Fumu ya Charu chose. Mpostole Paulosi wakubika pakweru kuti Yesu wa ku Nazareta ndi mphapu ya mwanakazi iyo yalindizgika chomene kwizira mwa Abrahanu, Galatians 4:4 Kweni nyengo yikati yafikapo nkhanira, Chiuta wakatuma Mwana wakhe, wakubabika na mwanakazi ndipo wakaŵa pasi pa marango, kuti waŵawombole awo ŵakaŵa pasi pa marango, mwakuti tizgoke ŵana ŵa Chiuta. Kweniso, Yohane nayo wakuyowoya pakweru ulato wa Yesu Khristu wa ku Nazareta pakwiza mucharu cha pasi: 1 Yohane 3.8 “Yose uyo wakwananga ngwa Satana. Pakuti Satana ngwakwananga kufuma ku mutendeko. Ndicho chifukwa Mwana wa Chiuta wakizira kuti wabwangandule milimo ya Satana. Unenesko, Yesu wa ku Nazareta ndiyo wakufiska malayizgo ghose ya Chiuta kwizira mu mtundu wa banthu, mu mphapu ya Mwanakazi, munthu mwene uyo wati waponoske banthu kukwananga kwawo, na pa umaliro kuparanya

1

/ 2 1

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

mlimo wa Satana. Chizgezge ichi cha njoka yene iyo mutu wake wuti ukandike na kupwetekeka na wankhondo chatonda wa Fumu chikuwoneka chomene mu vyakulemba vya Bapostole. Manyani kuwona mitu iyi mu vipaturo ivi vya mu Chipangano Chasono: Baroma. 16.20 - Ndipo Chiuta wa mutende mwa luŵiro wati wang’anyire pasi Satana, kusi ku malundi ghinu. Uchizi wa Fumu yithu Yesu Khristu uŵenge namwe Baefeso 4.8 - Ndicho chifukwa malembo ghakuti, “Para wakakweranga kuchanya, wakatora awo ŵakaŵa mu umikori, ndipo ŵanthu wakaŵapa chawanangwa.” Bakolose 2.15 - Pa mphinjika yira, Khristu wakatonda nkhongono ya mizimu ya ŵakuwusa na ya ŵamazaza wose. Ndipo wakachita ichi kuti waŵakhozge soni ku wumba na kukondwera kuvivya kwakhe. Baheberi. 2.14-15 - Ntheura pakuti ŵana aŵa mbanthu, ŵali mu nyama na ndopa. Yesu nayo wakatora kaŵiro ka munthu nga ndiwo, mwakuti na nyifwa yakhe wasakaze Satana uyo wali na mazaza pa nyifwa, 15na kuthaska wose awo ŵakaŵa ŵazga pa umoyo wawo wose chifukwa chakopa nyifwa. 1 Yohane 3.8 Yose uyo wakwananga ngwa Satana. Pakuti Satana ngwakwananga kufuma ku mutendeko. Ndicho chifukwa Mwana wa Chiuta wakizira kuti wabwangandule milimo ya Satana. 1 Yohane 5.5 - Kasi ndi njani uyo wakutonda charu, asi ndi mweneuyo wakupulikana kuti Yesu ndiyo Mwana wa Chiuta. Mavesi agha na ghanyakhe, ghakutirongora nkhongono ya layizgo la Fumu la kubwangandura mlimo mutu wa njoka kwizira mwa uyo wali kumusankha, kuphakazga, “mphapu ya mwanakazi”. Chiuta wali kugumanya mbiri ya Charu na layizgo limoza ili ilo ndakuwezgereska na kuwombora chilengiwa chake kwizira mwa Yesu Khristu wa ku Nazareta. Tikumanya kuti layizgo ili, mwapadera lili kufiskika kale mu mlimo wa Yesu Khristu wa ku Nazareti, ndipo sono sono wati wizengeso na kuzakamalizga mlimo wake wene wuwo wali kuwuyamba pa mphinjika apo wati wizengeso. Kasi nthamnthondwe chara kuti mbiri yose ya charu chapasi na cha kuchanya yili mulayizgo limoza waka la Chiuta withu wamagomezgeko mwene uyo wakukhumba kulifiska. Ichi ndicho ndi ntchindamira ya chipulikano chithu, chikhomo cha chisopo chithu, na ulato wakubazga Mazgu gha Chiuta. Layizgo ili la Chiuta lili kwenda mu mbiri yose ya kupatulira ya bina Israyeli mpaka apo likafiskika mwa

1

2 2 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

Yesu Khristu wa ku Nazareta. Ndiyo ndi jando na umaliro wa layizgo la Chiuta pa kuwombokwa kwa banthu uko Chiuta wakwiza nako mu charu. Kasi ntchamthondwe chara kuti Chiuta, mukuru, ndi Chiuta wa malayizgo mwene uyo wakulifiskira mwa Yesu Khristu? Kasi ntchakukondweska chara kumanya kuti mwene uyo wakatilayizga wati wasinthepo chara maghanoghano ghake, kweni wati wafiske layizgo lake, ku Uchindami wake, na chiponosko chake iye mwene? Tiyeni tiphare pakweru chipulikano chithu mwa wupusu chomene pakukhozgera phangano la Bapostole, ndipo tikhale nga banthu bakupulikana nalo layizgo ili na mtima withu wose na kaghanaghaniro kithu kose: 1 Batesalonika. 5.23-24 - Chiuta wa mutende iyomwene, mphanyi wamusukani nkhanirankhanira ku zakwananga zinu ndipo wamusungani ŵa msuma mu mzimu, mu umoyo ndiposo na mu thupi, kuti mukhare ŵambula kalema mpaka kwiza kwa Fumu yithu Yesu Khristu. Iyo mweneuyo wakumuchemani ngwa kugomezgeka ndipo wati wachifiskenge ichi. Chiuta uyo wakabalongozgera ulato wake waukayimire wa charu mu munda wa Edeni, Chiuta na Dada wa Fumu yithu Yesu Khristu, nadi, ngwakusunga layizgo lake! Pa umaliro wakuphara chipulikano cha Bapostole (muchisangenge ku Nondomeko), lombani lurombo ili: A Chiuta bamyirayira imweso ndimwe wiske wa Fumu yithu Yesu Khristu, mutipe uchizi winu mwakuti timanye kubazga na kusanda Mazgu ghinu na lwana lose, ndiposo na mtima withu wose, tipenjerezge na kusanga mwa mu malemba, Yesu Khristu mwa iwo, ndipo kwizira mwa iyo tisange umoyo wa myirayira; mwa Yesu Khristu talomba, Amen. Lurombo lwa John W. Doberstein, ed. A Lutheran Prayer Book . Philadelphia: Fortress Press, 1960. p. 102.

1

Chipulikano cha Bapostole

Pachisambizgo ichi palije Mayeso

Vilingwa

Muchisambizgo ichi mulije vesi la pamtima

Mavesi gha pa Mtima

Pachisambizgo ichi palije Mlimo wakuti muchite

Kupereka Mlimo

/ 2 3

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

KUKHWASKANA

Kasi tikutebeteska buku lakwenelera munthowa yambura kwenelera?

Yimoza mwa nkhani na masuzgo ayo yatora malo izo zikukhwaska Chipangano chakare nkhutondeka kutebeteskeka makora na banthu banandi. Chipangano chakare ndi nthamba ya mabuku ghanandi chomene agho basambiri banandi ba Mazgu gha Chiuta bakukhumba chara kutipa chisambizgo chimoza icho ntchakukoleranako mu chipangano chose. Mumalo mwakuba chisambizgo chimoza, chikuwoneka ngati ntchisambizgo icho chili kugabikana icho chilikujumpha mu miwiro yinandinandi waka, yakulembeka na banthu banandi, ndipo ndi nthamba iyo yikutondeka kupereka uthenga umoza pera kwa wa kutanthaura. Nanga nkubakupulikana banandi, Baibulo ndi buku linonono chomene kulitanthaulira. Kanandi waka banthu bakutebeteska chomene MaSalimo na Zintharika pakukhumba kuchiskana mu wukhaliro na Kurumba Chiuta, kwene mabuku ghanandi ngambura kujurika na ghambura kupharazgika na ghambura kubazgika na bakupulikana aba. Kasi pali chifukwa wuli icho chikubatondeska bakupulikana aba, awo bakulitemwa chomene buku ili kwene bakuwoneka kuti bakusurako Chipangano Chakare? Ntchinthu chinonono chomene kuchililongosora na kulipulikiska. Kwa iwo ndi nthamba iyo bakuyitebeteska chara chifukwa ndi buku linonono, lambura kupulikiskika, lina vinthu vyakujarika ndiposo lili na midauko, marango na maluso ghanandi chomene, ivyo kusono ndi vyambura kupulikiskika. Mwaupusu, ndi mabuku ghanonono na yambura kupulikiskika ndipo ngakusuzga kughatebeteska. Kuyowoya unenesko wose, kwa munthu uyo wababika sono mu uzimu ntchipusu chomene kulabiska pa chipangano chasono na kubazga makalata, ndiposo usange munthu wali na chikanga chose, wangatemwa kubazga mabuku gha Ivangeli na kutegherezga visambizgo vya Yesu Khristu. Kasi imwe mukughanaghanapo vichi pa kaghanaghaniro aka, ndipo mukuwona kuti kuleka panji kusurako Nthamba ya Chipangano Chakare kungamupangiskani kuti mupambane na vichi pa umoyo winu wa chi Khristu? Kasi Chiuta uyo tikumuwona mu Chipangano Chakare ndiyoso Chiuta uyo tikumuwona mu Chipangano Chasono? Mu Madazi agho banthu bakukhara umoyo wakujiyaniska na kujirunjiska na kukuzga ndale pakati pa banthu, Chipangano Chakare ntchakususkika na banthu. Banthu bakuchitora chipangano chakare kuba chambura ching’anamuro na chanduro. Mwaunenesko wose, Chipangano chakale chili kuzura na nkhani zinandi waka izo zikukhwaska nkhani zose zakubisika za banathu, nkhani za kukomana, kulolereka kwa banakazi, mbembe, nkhondo na vinandi vyambura kurumbika. Chiyelezgero cha weruzgi unonono chomene ukuperekeka mu nkhani zinandi, ndipo awo bali na kugomezga kwakupambana na nkhanro

1

1

2

2 4 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

yapadera bakuchomboreka waka chara, kwene bakuwoneka kuti bakususkika na kweruzgika na wumba wa banthu ba Chiuta. Makani gha Chiuta ghakususka kabiro, makhaliro na umoyo wa banthu mu charu chasono, kukususkika mu malo ghanandi gha mu Chipangano Chakare ndipo ichi chapangiska kuti banth badumbirane chomene pa makani ghakupambana – pambana mwakulabiska ungweru wakufumira mu Chipangano Chakare. Bakupulikana banji bali kulisuska Buku la Chipangano Chakare pakuwona kuti ndi buku la banthu bakare chomene ilo lilije ching’anamuro kuno kulero mwakupambana na umo ise tabakupulikana balero tingamanya kuwonera. Kwa ise ndi Chipangano chambura chanduro. Kasi ise titorepo vichi pa vinthu ivi apo banthu bakuyezga kupambaniska Chiuta wa mu Chipangano Chakare na Chipangano Chasono? Kasi pali kukoleranako wuli pakati pa Mapangano ghose ghabiri agha. Kasi tikwenera kuzomerezga nanga pangaba pachoko waka kuti Chiuta wa mu Chipangano Chakare na Chiuta wa mu Chipangano Chasono mbakupambana? Longosorani zgoro linu. Pose apo Yesu wakayowoyanga Mazgu gha Chiuta wakaghatoranga kufumira mu Chipangano Chakare icho ise tili nacho sono. Kuno kulero, likutoreka kuba “Baibulo la Baheberi” ndipo kudumbirana kuchalipo pa ching’anamuro cha Chipangano Chakare. Kuba Khrsitu banandi wamazaza chomene na muwuso pa Chipangano Chakare ndi Yesu Khristu, mwene uyo payekha kwambura kuwezgeka mu malo ghankhonde mu Chipangano Chasono wakujiphara kuti iyo ndiyo ivyo vikuyowoyeka mu Chipangano Chakare ndipo ndiyo ndi mutu wa Chipangano Chakare (labiskani pa Luka 24.25-27; 44-48; Mateyo 5.17-18; Yohane 5.39-40; 1.41ff.; Baheberi 10.5-10 pamoza na MaSalimo Ps. 40.6-8). Mavesi agha ghakupereka ching’anamuro chimoza chakuti Yesu wakapulikana kuti Chipangano chakare, Baibulo la Baheberi, likayowoyanga na kulongora kwa iyo kwakuyana na wunthu na uchimi wake, ndipo usange munthu wabazga makora Chipangano Chakare wakwenera kuwonamo iyo Yesu, ndipo wasangenge ching’anamuro cheneko. Kayowoyero aka, mwa unenesko, ndiko kali kwimilira pa mtima wa suskano zose izo zikaba pakati pa Yesu na balongozgi banyengo yake; kuphara uku kukulongora kuti Mazgu gha Chiuta ghose ghali kusanga fundo yake yikuru mwa iyo pakuba kuti ndiyo ndi Mesiya wa Chiuta nanga wuli balongozgi bakapulikana nawo makani agha chara ndipo bakawonanga kuti ntchitusi. Katebeteskero aka ka Baibulo, kakubika Khristu pakati pa Mazgu, kuba ntchindamira ya Mazgu gha Chiuta, na sono wuwo Kachali kuba kakusuzga kubanandi. Imwe mukughawona wuli makani agha? Pakulabiska kufumira pa ivyo imwe mukumanya, kasi mukupulikiska wuli Chipangano chakare, kabiro kake mu 3 Yesu na Ching’anamuro cha Chipangano Chakare

1

/ 2 5

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

ubare wake na Yesu Khristu? Kasi mungatolera mtunda wutali wuli pakatanthauliro kinu na pakapulikiskiro kinu ka uthenga wa Chipangano Chakare?

Layizgo ilo likapelekeka Chigaba chakwamba: Layizgo na kufiskika kwake mu Chipangano Chakare na Chipangano Chasono

CHISAMBIZGO

Rev. Dr. Don L. Davis

1

Ubare wa Chipangano Chakare na Chipangano Chasono ungamanya kupulikiskika makora kwizira mufundo ya uvumbuzi wa kulutilira, icho chikukhozgera kuti Chiuta wali kujivumbura mwapachoko – pachoko mu mbiri, kumuwiro wuli wose wa banthu ndipo pa umaliro kwizira mwa Yesu Khristu. Chiuta munthowa zakupambana – pambana na pa nyengo yakulekana – lekana wakajivumbura ku mtundu wa Israyeli mnthowa zichoko waka, kwene kuno ku lero wali kuyowoya mwa Mwana wake Yesu Khristu. Yesu wa ku Nazareti ndiyo mbuvumbuzi wa Chiuta wa umaliro na wakufikapo, mwene uyo Baibulo lose likuchitira ukaboni. Nga ndi umo Augustine wakasachizgira: “Muchipangano Chakare, Chipangano Chasono chili kubisamamo; ndipo mu Chipangano Chasono, Chipangano chakare chili kuvumbukwa.” Mapangano ghose ghabiri ghali na ubare wakukoleranako, Chipangano chakare chikupereka jando la Chipangano Chasono pakumalira mwa Yesu Khristu, Chipangano Chakare pakuba umaliro wa makani gha Chiponosko cha Chiuta agho ghakamba kuvumbukwa mu Chipangano Chakare. Mwakulutirizga, Chipangano Chakare chakupereka chizgezge cha Khristu na mlimo wake uwo ukuwonekerathu pakweru mu Chipangano Chasono. Apo Chipangano chakare mbuvumbuzi wene uwo ngwambura kufiskika wa chiponosko cha Chiuta, Chipangano chasono chingamanya kuwoneka kuba uvumbuzi uwo wafikapo na kutandazgika mu charu chose, iyo ndi ntchemo ya chiponosko ya Chiuta. Chipangano Chasono chikusanuzgira ntchemo ya Chipulikano kubanthu wose apo Chipangano Chakare chikufinyizga ntchemo ya Chiuta ku bana ba Isirayeli pera. Kugumanya kwa Mapangano ghose ghabiri agha kukuperekawoneka mu fundo ya Layizgo na Kufiskika kwake, chomenemene umo Chipangano chasono chikulongolera na kukhozgera umo Chipangano Chakare chikuperekera ukaboni na kukhozgera mlimo wa Mesiya uwo ukufiskikira mwa Yesu Khristu mu mbiri ya bapapi ba fuko la Isirayeli, uchimi wa Mesiya, na dango la ukhaliro. Ulato wachisambizgo ichi, Layizgo na kufiskika kwake mu Chipangano Chakare na Chasono, ngwakuti mumanye kuwona vinthu ivi:

Chigaba chakwamba; chisambizgo Mwaufupi

2 6 /

UKABONI WA CHIPANGANO CHAKALE PA YESU KHRISTU NA UFUMU WAKE

• Ubare wa Chipangano Chakare na Chipangano Chasono ungamanya kupulikiskika kwizira mu fundo ya Uvumbuzi wa kulutilira, iyo yikukhozgera kuti Chiuta wali kujivimbura mwakulutilira na mwakufikapo mu mbiri ya banthu, ndipo na kumalizga uvumbuzi wose mwa Yesu Khristu. • Fundo yakuti uvumbuzi wa kulutilira ukusazgako umo Chiuta wakujivumbulira kwizira muchilengiwa, kwizira mukujilongora munthowa zakupambana – pambana, ndipo mumazuba gha umaliro ghano kwizira mu mwana wake Yesu Khristu. Chipangano Chakare chikulongosora na kuvumbura Chipangano Chakare kwizira mwa Yesu Khristu, ndipo Mapangano ghose ghabiri ghakudunjika pa Yesu Khristu na Ufumu wake, uyo ndi jando na umaliro wa uvumbuzi wa Chiuta. • Augustine mukuyowoya kwake wakupereka makora makani agha, mwaufupi, ubare wa Mapangano ghose ghabiri: “Muchipangano cha kare, Chipangano Chasono chili kubisikamo; ndipo mu Chipangano Chasono, Chipangano Chakale chili kuvumbukwa.” Ubare uwu wakukoleranako ukuwonekera na umo Chipangano Chakare chikuperekera jando la Chipangano Chasono na umo chikumalizgikira mwa Yesu Khristu, Chipangano Chakale ntchakukhazga na kulindizga kwiza kwa Mesiya na mlimo yake, na umo Chipangano Chasono chikuperekera ukaboni wake pa Yesu Khristu pakuba waumaliro na wakufiska uvumbuzi wa Chiuta uwo Chipangano Chakare chakhara chikukhazga. Kweniso, Chipangano Chakare, chikutora lwande la kuba Mzgezge wa vinthu vyamnthazi, chilongolero cha ivyo Mesiya wizamkuchita, kweniso Chipangano Chakare pakuba chizgezge cha Mesiya na mlimo wake na Chipangano chasono pakuba chakuyeya uvumbuzi uwu, ndiposo Chipangano Chakare pakuba uvumbuzi wa Chiuta wambur kufiskika uwo ukufiskika mu chipangano chasono mu uvumbuzi wa Yesu Khristu. Pa umaliro, ivyo vikaperekeka ku ba Israyeli pera ndivyo sono mu chipangano chasono vya vumbukwa na kusanuzgikira kubanthu wose, mucharu chose chapasi mu Chipangano Chasono. • Fundo ya Layizgo na Kufiskika, uvumbuzi wa chipangano chakare ukukhoz gera layizgo la Chiuta pa uyo wakamsora kuti wawombore banthu na kupa ranya mlimo wa Satana, kupangana kufiska layizgo lake mwa Yesu Khristu. • Chipangano Chasono chakupereka malemba ghanandi waka agho ghakupanikizgira umo Chipangano Chakare chikutebetera pa kupereka ukaboni kwa Mesiya uwo ukafiskikira mwa Yesu Khristu (Luka 22.25-27, 44-48; Mateyo 5.17-18; Yohane 1.45; 5.39-40; Baheberi 10.5-10 pamoza na MaSalimo 40.6-8). Ukaboni uwu ungamanya kuwoneka mu mbiri ya bapapi ba fuko la Isirayeli, uchimi wa Mesiya, na marango gha ukaliro.

1